Nuştox Dr. Îsmet Konak no hewte Rojnameyê Xwebûnî de bi ser nameyê Şerê Dinya yê II. de kurdî nuşteyêk nuşto.
Nuşte wina yo:
Kurdanê Yewîya Sovyetanê ke Şerê Dinya yê II. de mîyanê Artêşa Sûre de şer kerd, rixmo ke vera nazîyan serkewte bîyî serra 1944î de raştê surgunî ameyî. No dem mektuba ke erşawîyabî keyeyê Semendê Sîyabendovî bale ancena
Polîtîkaya kurdan a îdareyê Stalînî her ke şino yena nîqaşkerdene. Moskovaya ke goreyê polîtîkaya teberî ya hukmatê Anqara têgêraye, baxusus serranê 1930 û 1940an de kurdan ser o teda viraşte. Kurdîstano Sûr wedarîya, Rêya Tezeyo ke bi kurmancî weşanîyêne ame qefilnayene, roşnvîrê kurdan tepişîyayî û bi hezaran kurdî serranê 1937-1938an de ameyî nefîkerdene. Rixmo ke xeylêk kurdî kişta Artêşa Sûre de tewrê Şerê Dinya yê II. bîyî, raştê tedaya bîne ameyî. Na çarçewa de 1944 de kurdî yewna ameyî surgunkerdene.
Cografyaya ke kurdî tede ciwîyenê serra 20. de bi destê serdestan ravurîyaye bi “Bantustan”. Kurdî na seserre de raştê her tewr polîtîkaya tedîp, tenkîl, surgun û qirkerdişî ameyî. Têna netewe-dewletanê ke Kurdîstan abirna çar leteyî nê, “dewletêka” sosyalîste yanî Yewîya Sovyetan de zî înan reftarê “hemwelatîyo xirab” dî. Bi taybetî îdareyê Stalînîyo ke serranê 1930an ra dima “estareyê qutube” yê xo vîndî kerdo, sey nasnameyanê bînan ê etnîkîyan kurdî zî dekerdî mîyanê çemberî. Şaro kurdo ke sey genim arêyê otorîterîye de ame rarîdayene, serranê 1937-1938an de raştê tedayêka xemgînkerde û surgunî ameyî. Xeylêk fikrî est ê ke tedaya ke kurdan ser o virazîyaye, bi recakerdişê hukmatê Anqara yê taybetî ameye caardene. Tewr tay eşkera yo ke no dem Wezîrê Karanê Zerreyî Şukru Kayayî Sersefîrîya Moskova reyde dîplomasîyêko xorî viraşt û ci rê tayê telgrafî rusnayî. Oncîna zanîyeno ke Kayayî derheqê Qirkerdişê Dêrsimî de raporî amade kerdî û merdimanê dewlete rê “rayberîye” kerde. Xora o kerdoxanê Qirkerdişê Armenîyan ra yew o.
Kurdê ke tewrê şerî bîyî
Nê mîyanî de Şerê Dinya yo II. teqa û nazîyî hêrişê vera erdê Yewîya Sovyetan kerd. Rixmo ke îdareyê Moskova “mîyanê goşanê kurdan awe hereknaye”, kurdî mîyanê Artêşa Sûre de beşdarê şerî bîyî. Mîsal paytextê Aşkabatî yê Turkmenîstanî de dewa Bagîrî ra B. B. Annamamedovî hetê Poltava de vera nazîyan şer kerd. Rixmo ke o pêkewtişan de bi giranî dirbetin bî, cephe cavernêda. Yewna şaîro kurd Kaçaxê Muradî hetê Smolenskî de şer kerd û seba welatê xo bi giranî dirbetin bî. Fîguranê girînganê ke beşdarê şerî bîyî ra yew zî Cewoyê Emer bî. Emero ke dewa Pampa Kurda (Sîpan) ya herêma Elegezî ra tewrê şerî bî, Smolensk de paştî daye Artêşa Sûre. Emero ke bi giranî dirbetin bî, 9 aşmê xo neweşxane de ravîyarnayî. Mîyanê wendekaranê Emero ke bado Pampa Kurda de mamosteyîye kerde de Fêrîkê Ûsiv, Wezîrê Eşo û Emerîkê Serdar est bîyî. Ganî merdim bizano ke rîçikê keyeyê Emerî heta qezaya Hazro ya Amedî reseno û nê keyeyî 200 serran verî koç kerdo ver bi Armenîstan. Şer de kurdanê ke vejîyayî vernî ra yew zî Rizayê Amoyev bî. Amoyevo ke serra 1905î de Wan de maya xo ra bî û endamê konfederasyonê eşîra yê Zukrî bî, serranê Şerê Dinya yê I. ra raver şî Armenîstan û dima ra derbasê Tîflîsî bî. Amoyev bi taybetî hetê tengawa Kerçî de beşdarê pêkewtişan bî û dirbetin bî. Oncîna Bakir Mustafayevo ke herêma Ahiska ya Gurcîstanî ra tewrê şerî bî, Kirim de paştî daye artêşa Yewîya Sovyetan û peynîya şerî de unvano bi nameyê “Egîtê Yewîya Sovyetan” girewt.
Keyeyê Sîyabendovî rê mektube
Kurdanê ke vera nazîyan xover dabî ra yew zî Semendê Sîyabendov bî. Hetê Tula de Sîyabendovo ke abîdeya “heroîsmusî (mêrxasîye)” bî, sey Bakir Mustafayevî unvano bi nameyê “Egîtê Yewîya Sovyetan” girewtbî. No dem bi destê Fermandarê Artêşa 48. Korgeneral Gusev û endamê Konseya Leşkerî ya Artêşa Sovyetan Tumgeneral Îstomînî babîyê Sîyabendovî Sîyabend Alîyevîçî rê mektube erşawîyaye. Keyeyê Sîyabendovî no wext dewa Sangyarî ya herêma Elegezî de ciwîyêne. Mektube wina bîye: “Pêkewtişanê ke îşxalkeranê almanan reyde virazîyayî de lajekê şima Serheng Semend Alîyevîç Sîyabendovî ramojna ke o efserê Artêşa Sûre yo xirt o û heta peynîye girêdayîyê welatê ma yo. O bi nêpawitişê cuya xo û hêzanê ke binê fermanê ey de yê wezîfeyê xo yê leşkerî ano ca û dişmenanê ke vera şarê ma kîn girêdanê xedarane werte ra wedarneno. Gama ke pêkewtişê germî qewimîyenê, heval Sîyabendov hertim mîyanê leşkeranê ke vernî de yê de vindeno; bi xirtîye, pêtîye û mêrxasîya xo ya şexsî înan rê rayberîye kerde, derheqê westayîya şerî de îlham da leşkeran û hertim yewîya ke binê fermanê ey de ya seba caardişê wezîfeyê leşkerî han kerde. Serheng Sîyabendovî helanê krîtîkanê şerî de pêkewtişê mifrezeyanê çeke û alayan îdare kerdî. Ey tedbîranê xo yê enerjîk û rastan reyde yewîyanê ma rê serkewtiş ard, hêzê merdimî û teçhîzatê dişmenî da vîndîkerdene. Heval Sîyabendov her şertê rewşa şerî de mîyanê personelî de xebata sîyasî û rêxistinkî baş îdare keno. O rêxistinanê partî û komsomolî seba ke wezîfeyanê xo yê leşkerîyan bîyarê ca bi westayîye qanalîze keno. Partî û hukmatî seba welatî xizmetê şerî yê Semend Alîyevîç Sîyabendovî teqdîr kerdî û ey rê xelata dewlete ya berze daye. Dîwanê Serekî yê Sovyetê Berzî yê Yewîya Sovyetan bi qerarnameyê 24ê adara 1945î ey rê unvano bi nameyê Egîtê Yewîya Sovyetan da. Leşker, çawiş û efserê ke mêrxasîyanê şerî yê fermandaran ra îlham gênê, çinkerdişê dişmenanê şarê ma domnenê û roja ke Almanyaya nazîyan şerî vîndî bikero her ke şino lez kenê. Ma Sîyabend Alîyevîço ke no lajeko rewşedaro ke egîtê welatê ma yo pîl kerdo rê zaf sipas kenê. Ma zerrî ra şima rê qewet, weşîye û cuyêka keyfweşe wazenê.”
Surgunê kurdan ê 1944î
Rixmo ke kurdan her tewir bedel da, serra 1944î de bi destê îdareyê Moskova ameyî surgunkerdene. Reyna zî heqîbeyê kurdan bi dej a ame pirrkerdene. Her kurd “homo dolorîst (merdimo ke dej anjeno)” bîyayîşî rê mecbur veradîya. Teşrîna peyêna 1944î de 9 hezar kurdê ke Gurcîstan de roniştêne, ameyî surgunkerdene ver bi Kazakîstan, Kirgizîstan û Ozbekîstan. Hasan Bakirovîç Gurcuogluyo ke mîyanê kurdanê Batumî de wayîrê cayêkê rûmetinî yo, nuseno ke serra 30î yê kurdanê surgunkerdeyan rayîran de dinyaya xo bedilnaye. Bêşik derheqê surgunî de tayê vîrameyîşî zî est ê. Mîsal Aydinê Silo Alîyevo ke kurdê Gurcîstanî bî, bi hetkarîyêka pîle ya keyeyê xo dewa Akçî ra beşdarê şerî bî. Alîyevo ke hetê Bakûrê Qafqasya, Ukrayna, Kirim û Stalîngradî de tewrê pêkewtişan bî, gama ke şerî ra dima agêra dewa xo, musa ke keyeyê ci nefî bîyo û uca de zaf verkewt. Mîyanê hesiran de gina rayîrê şaristanê Almati yê Kazakîstanî û netîceya raywanîyêka zehmetine de resa keyeyê xo. Seke vanê “verg/deleverge zimistanî ravîyarneno/a, labelê huşkayî xo vîr ra nêkeno.”
