Şex Seîd semedê zext û zordarîya hikûmatî bi eşîranê kurdan ra tekilî rona. Zaf herêman girot xo dest. Ema peynî de o û 46 ombazê ey Amedî de amey dardekerdiş. Qala xo na peynî de waşt ke tornê ey, ey vîra mekê bi
Şêx Saîd, serra 1865’ê de dewa qezayê Xinisê Erzirome de maya xo ra bîyo. Nameyê pîyê ey, Şêx Mahmûd Feyzî yo. Keyeyê Şêx Seîdî, yew keyeyêko bi esl û namedar o. Keyeyê ey wextê Sultanê Osmanîyan de, Mûrato 4’in de raştê gale yeno. Sultan, 1639 de, bawkalê Şêx Seîdî, Seyîd Haşîmî, qetil keno. Welatê kurdan, 1639 de bi Peymana Qesr-î Şîrînê, di parçe beno. Beno ke semedo ke Seyîd Haşîmî, na rewşe qebûl nêkerda, coka şehîd bîyo.
Selselaya bawkalanê Şêx Saîdê sira reyde, Mele Haydar, Şêx Elî Septî Amedî, Şêx Mehmûd Feyzî yo. Şêx Mehmûd Feyzî, Palo ra şono Dewa Xinisê Kolhîsare herîneno û na dewe de roşeno. Hewt lajê Şêx Mehmûd Feyzîyê benî. Nê lajê ey; Şêx Seîd, Şêx Bahaddîn, Şêx Dîyaddîn Şêx Necmeddîn, Şêx Tahîr, Şêx Mehdî, û Abdurrahîm ê.
Wefatê pîyê Şêx Seîdî dima, mesuleteya no keyeyê pîlê, ey ser o manena. Keyeyê Şêx Seîdî zaf dewlemend bi. Bi hezaran pesê înan bi û no pesê xo Erzirom ra berdnî hetan Mûsil, hetan Şam. No mîyan de, Şêx Seîdî, hem bazirganî kerdê, hem zî merdiman reyde têkilîy organîze kerdê. No semed ra heskerdoxê ey vêşî bî. Welat de, zaf merdimî tesîrê ey de mendîbîy. Cengê Cîhanê yê Yewine de, epey kurdî yenî koçkerdene. Dewleta Osmanîyan wazena ke, keyeyê Şêx Seîdî bido koçkerdiş. Ay wext semedo ke Şêx Seîd, qeymeqamê tehdît keno, keyeyê şêx Seîdê ra terseno, têkilê înan nêbeno.
Perwedeyîya Şêx Seîdî
Şêx Seîd, semedo ke, bonderê îlmê bibo, dest bi medresa keno. Mûş, Melazgîr, Xinis û Palo de perwerdeyîya xo temam keno. Şêx Seîd, merdimêko zana û biaqil bi. Semedê hêşyarî û têkoşêna netewî û dînê îslamê, dewe bi dewe geyreno merdiman reyde qalî keno. Endamê “Cemîyeta Tealîya Kurdistanî” beno. Rijnayişê Împaratorîya Osmanîyan dima, sazkerdodoxê Komara Tirkîya, vera kurdan nîyetê xo yê xirabinê nawnena. No sebeb ra, Şêx Seîd, dest bi xebata xo keno.
Serra 1921’ê de “Cemîyeta Tealîya Kurdistanî” padîna, herinda yay de “Rêxistina Azadî” abena. Serekê na rêxistine, Cîbranli Albay Halît Beg o. Halît Beg, vistoreyê Şêx Seîdî yo. Cîbranli Halît Beg, dibistananê Abdulhamîdî de waneno û leşkerêko jîhatî bi. Hacî Mûsa Beg, Cîbranli Halît Beg, Hesenanli Halît û sewbîna merdimî, beşdarê “Rêxistina Azadî” benî. Mebûsê Bidlîse Yûsûf Zîya, peynîya amnanê 1923’ê de, Şêx Seîdî reyde yew veynayîş keno. No veynayîş de, fikrê xo yo rêxistinbîyayîş û serehewanayîşê kurdan anî ziwan. Semedo ke, tesîrê Şêx Seîdî, welatê ser o zaf o, dawetê “Rêxistina Azadî” beno. Endambîyayîşê “Rêxistina Azadî” dima, lez dano xebata xo. Semedo ke, şar heşyar bo û mucadele azadî de ca bigêro, dewe bi dewe geyreno, heskerdoxanê xo rê name raykeno.
Hedrekerdişê Serehewanayîşê
Endamê Cemîyete, mîyanê xo de, bi yew sîfre têkilî virazenî. Labelê yew ray şîfre şaş fam beno û Mustafa Kemal, hedrekerdişê nê serehewanayîşî ra xeberdar beno. Serekê “Rêxistina Azadî” Cîbranlî Halît Beg û Yûsûf Zîya, Rezbera 1924’ê de yenî tewiştiş. Nê tewiştişê dima Serekîya “Rêxistina Azadî” Şêx Seîd keno.
Xanima xo reyde qalkerdişo peynî
Şêx Seîd hedreyê xo keno û wexto ke hima keyeyê xo ra nêvejîyayo Xanima ey, ey ra vana ke: “Ti ma kamî rê vîyardanî şinê.?” Vera nê persê de, yew cewabê xo yo tarîxî de ina (wina) vano: “Eke ez û çogana xo, ma tena manî zî ez ko mucadele bida.” Dima zî vano ke: “Belê mi dest bi tekoşîn kerdo, tersonekî nişnî tekoşîn bikerî, nêweşî wa mi reyde nêrî. No rayîr, rayîrê tersonekan nîyo.”
No mîyan de, berpirsîyarê Hikûmatê Tirkîya, xebere raykenî ke îfadeyê ey bigêrî. Labelê Şêx Seîd, nêşono îfade nêdano, 27’ê Kanûne de Xinis ra şono Çabakçûre. Çarê Çeleyê 1925’ê de Şêx Seîd û epey lîderê kurdan, dewa Kirkane de yew kombîyayîş virazenî. No kombîyayîş dima, Şêx Seîd, 12’ê çeleyê de Çabakçûr de, 15’ê çeleyê de Dara Hênîyê de, 21’ê çeleyê de Lice de û 25’ê çeleyê de Hênê de lîderanê kurdan reyde kombîyayîşê viraştî.
Şêx Seîd, Pîran de, wexto ke, keyeyê Birayê xo Abdurrahmanî de beno, tayê mehkûman xo visto keyê Abdurrahmanî ke, înan rê wayîrey biko. Semedê nê mehkûman ra, leşker fîyneno keyeyê Şêx Abdurrahmanî ser. Şêx Abdurrahman, semedo ke, Şêx Seîd keyeyê ey de yo, nêwazeno ke, nê mehkûman teslîmê leşkeran biko. Eskerî, gala nê merdiman kenî. No sebeb ra beyntarê kurdan û nê leşkeran de pêrodayîş vejyeno. No provoqasyon ra serehewanayîş wextê xo ra vîyar, 8’ê Sibata 1925’ê de dest pêkeno.
Vateyê Şêx Seîdî yê peyenî
Bi kurdkî vano ke: “Ez nika ha no heyato fanî ra xatir wazena. Ez poşman nîya ke, şarê xo rê feda bena. Bes o ke, tornê mi, vera dişmenan, mi şermizar nêkî.”
Ewta de nêtê ma, bêyarkerdişê bîrînan nîyo. Meqsedê ma tarîx ra ders girewtiş o. Verê zî îmha û înkar çare nêbi, eyro zî çare nîyo. Tek yew rayîr, rayîrê çareserî yo. No rayîr zî rayîrê dîyalogî yo.
Dest pêkerdişê Serehewanayîşî
Serehewanayîş, sereyê serra 1925’ê de, heme cayê welatê de yew ray de dest pêkeno. Reîsê Eşîreta Hesenanê, Albay Halît Beg, dormeyê Mûşê gêno. Eşîreta Cîbranê ra Hesen Beg, peynîya pêrodayîşê de, Xinisê gêno. Şêx Abdullah zî Gimgime gêno. Dima zî bi yew pêrodayîşo wirdêk, Erxenî û Maden zeft benî. Şêx Seîd, bi 7 hezar merdiman, şono Qixîy û Gêlî ser. Dima Hênê, Lice û Pîran zeft beno. 14’ê Sibate de Dara Hênîyê bi temam dest kewena û ewta de Madenij Feqî Hesen valî beno. Dara Hênîyê yew demo kilm de, paytextê kurdan îlan bena. Zeftkerdişê Çabakçûre dima, mintiqaya Harpêtî zî dest kewta. Şêx Seîd, yew demo kilm de, eşîretanê der û dorê ra yew hêz gêno û hucumê Amede keno.
Hikûmatê Tirkîya, dekewto endîşeyan, Derhal Sariqamiş ra Tumena 9’ine, Erziromî ra yê 8’ine û Amed ra tumena 7’ine, Riha û Mêrdîn ra Alaya Suwarîyan, Wan ra zî tumena Suwarîyan û yewineya leşkeran reyde dekewtî hereketî mîyan.
Farqîn û Beşîrî hikûmatê Tirkîya ra girîyayî. Dima Palo, Melazgirt kewto dest. Dima Puturge û Çemîşgezek zeft bîyî.
Dima hêzê serhewanayîşê, verbê Amed şîyî. Hem Bakûr ra û hem zî başûr ra taarûzê Amede kerdo. Hêzê Şêx Seîdî, nê wirdî taarûzan de serkewtî. Berê Mêrdînê de binê erdî ra dekewtî şaristanê mîyan. No mîyan de, hêzê Yewineya Hikûmatê Tirkîya, remayê şîyê dekewtî Qela Zerrîy. Kurdan, dest nabi depoyanê sîleh û cepxaneyanê înan ser. Heme cayê Amede, hetê hêzanê Şêx Seîd ra ameybî girewtiş. No mîyan de, semedo ke, başûr ra bikewî zerreyê şaristan, fransizan leşkeranê tirkan rê rayîr akerd. No semed ra rayîr, hêzanê kurdan rê girîyaye bi. Tayê eşîretî, şey leşkeranê hikûmatê het de ca girewt. Şêx Seîd bêçare mend û hêzê xo tepa ant. Şêx Seîd û ombazanê ey, nêt kerdbi kê şêrî Îran. Xebera hikûmatî, her deqa û sanîye înan ra bîya.
Hêzê Şêx Seîdî, bakûrê Dara Hênî de zaf zor de mend. Semedo ke verbê Îranê şêrî, ewta de yew cengo bi şîdet bîyo. Hêzê Şêx Seîdî, cepheyê hikûmatî akerdo û hetan nizdîyê Gimgime şîyî. Labelê Hêzanê hikûmatî, rayna hêzê Şêx Seîdî girewto çember. Şêx Seyîd, semedo ke no çember ra vejîyo, rayna yew hemle keno, labelê Şêx Seîd sernêkeweno, 15’ê Nîsana 1925’ê de, bi îxbarê bacanaxê ey, Zabît Kasimî, beyntarê Mûş û Gimgime de, pirdê Abdurrahmanê ser o, Şêx Seîd esîr keweno. Dima Şêx Seîd û imbazê ey raybenî Amed.
No mîyan de, Cîbranlî Halîd Beg û Yûsûf Zîya îdam benî. No îdam, moralê şerwanan herimneno.
Peynî de fam beno ke, merdimo ke Dewlet rê muxbîrey keno, bacanaxê Şêx Seîdê Kaso yo. Şêx Seîd û imbazê ey 5’ê gulane de berdî Amed. Wexto ke mehkeme bîynî, xora qerar bellî bi. 28’ê hezîrane de Şêx Seîd û 46 ombazê ey îdam bîyî.
