Rayedarê MED-DER’î Mustafa Açmaz va ke sîstem zî zonan ser o zext û zorî ronayo û no ser zî vera apey şîyî û wina va: “Tewro binê telûkedeyî yo zazakî yo, sîstem zî zonê tirkî ra vîşîr zonê bîn de perwerde û qalkerdişî qebûl nêkeno. Yanî ser zonan zext û zor ronayo.”
Tirkîya de 18 ziwanî çi heyfo ke helîya û vînî bîyê. Ziwanê kurdkî zî polîtîkayê asîmîlasyon û qedexekerdişî ser o hîna binê tehlûkeyî de yo. Sazî û dezgeyê ziwanê zî seba hîşmendî, balantişê telûkeyê asîmîlasyonê yê ziwanê kurdkî ser o na roje de tewir bi tewir çalakî organîze kenê, xususî kirmanckî ser o xebatê sey konser, panel û şayî yenê kerdene. Çi heyfo ke seba ke bi ziwanê dayîke perwerde nîno dayiş, no ser zî xususî kirmanckî binê tehlûkeyî yo û no ser ganî ziwano kurdkî bibo fermî û bi ziwanê dayîke yê perwerdeyî bêro dayene.
Rayedarê Komeleya Ziwan û Kulturanê Mezopotomyayî (MED-DER) Mustafa Açmaz rewşa zazakî-kirmanckî ser o ajansê ma rê qise kerd.
Komara tirkon awan bî, zonan ser o zaf zext û zilm ronîya
Rayedarê MED-DER’î Mustafa Açmaz 21ê Sibate Roja Ziwanê Dayîke ser o wina va: “21ê Sibate, Dinya sey roja zonê dayîke name kerdo. Mi gore heme zon qimetir ê, dinya 7 hinzarî ra zêdêr zonî qalî benê. Hîna vêş cîya bi cîya est ê la bi perwerde û qalkerdiş nêbîyayîş ser o zaf zonî vînî bîyê, vîlîşîyayî. Toy zonî zî yew bi yew helîyayî, nê zonan ra yew zî zazakî yanî kirdkî yo. Yewbîyayişê Şaron, toy zonê girewto binê muhafazayî la çiqas şînî bixelesnî, o zî bi şuphe yo. Zonê pê perwerde nêbo, apey keweno. Epey wextî ra pey vîlîşîyeno, wexto ke zonê qalî nêbî, xobixo vîlîşîyeno. Zonê mayon û zonê resmî yewbînan ra cîyayî yê, ma vajê Tirkîya de zonê resmî tirkî yo. Tirkîya zonê mayon zaf ê sey kurmoncî, kirdkî, lazkî, çerkezkî, pomakkî nê ke ma zonê, nê ke ma nêzanenê est ê. Nê zonan zaf ê telûkeyê vîlîşîyayîşî de rî bi rî de yî, no ser zî bi perwerde nêbeno. Sîstem zî zonan ser o zext û zorî ronayo û no ser zî vera apey şîyî. Tewro binê telûkedeyî yo zazakî yo, sîstem zî zonê tirkî ra vîşîr zonê bîn de perwerde û qalkerdişî qebûl nêkeno. Yanî ser zonan zext û zor ronayo, kurmoncî xo xelesneno, rehet bi rehet vînî nêbeno la zazakî hîna apey kewta. Kurmoncî wextê Osmanîyan zî ameynî qebulkerdiş, demê medrese de xebityaynî bi zonê xo qal kerdene, kirdon zî medrese de ders daynî û girewtê la demo ke komara tirkon awan bî, zonan ser o zaf zext û zilm ronîya.”
‘Ajan ma muallîm ra gera kerdî’
Mustafa Açmaz dîyar kerd ke mesele memleketê înan de, mekteb serra 1950 û 60 ra pey abîyo, ti ra ver yew tirkî nêzanaynî, o ke şîynî eskere, uca de qal bonder bîynî û wina dewam kerd: “Wexto ke dewa ma de mekteb abî, vatî qalkerdişê zazakî qedexe yo. Ma kutunî, ajan estbî û yew keye de may û pîyê xo de kirdkî qal kerdînî, nuştî û muallîm ra vatî. Muallîm mekteb de ma rê vatî şima qey zazakî qal kenê, muallîm destanê mi ra dar piro daynî û nenguyê mi ra gonî ameynî. Yew muallîm ra çik nêvatî. Bakûr de di lehçe qalî benê, kurmoncî û zazakî. Kurmoncî seserrêk a xebityenî, pirtûkê înan est î. Rojawan de zî perwerde beno, no ser rehet bi rehet karê xo kenê la zazakî wina yew îmkanê ci çîn o. Sîstem xebityeno ke zazakî werte ra hewano la nêeşkeno deyîrbazonê ma bi deyîr û estanîkan hetanî ewro ma rê resnayî.”
‘Kurmonc zazakî qey nêzanenî’
Açmaz destnîşan kerd ke derfet û xebata zazakî zaf kêm o, zaf nuştoxê kird est ê, nuşteyê xo kirdkî nênusenê, çi heyfo ke kurmoncî nusenê û wina ard ziwan: “Mi gore zaf şaş, xeteya pîl a. 10 heb zaza ronişteyî, yew kurmonc hetê înan de ronişeno, qalê xo tadenî û kurmoncî qal kenê, no zî kêmaney o. Zaza seyî 75 kurmoncî zanenî, eşkenî nan ya zî awe biwazî ema kurmoncî nêzanî, seyî 5 zanenî ya zî nêzanenî. Kurmonc seba bonderbîyayişê zazakî xo muxtaç nêvînenî, xeteya pîl may û pîy de yo, çimkî keye de zazakî qal nêkenî. Vonî; gedeyê ma şonî mekteb, apey manenî û nêeşkenî xo îfade bikerî, raşt a. Ma demo ke şî mekteb ma emrê 7 ra pey bonderê tirkî bîyî, ez destpê mualîmî kerdo zî mi nêeşkîyaynî tirkî qal bikero, xo îfade bikero. Çîrî bi zonê maya xo, ez xo hîna weş îfade keno, merdim eşkeno îqna bikero. Serrê 90î ra pey sîstem dewanî veşnayî û mîllet nêeşkîyayî dewan de ca bibî, amey şaristonon. Gedeyê înan zî zazakî qal nêkerdî, eke kirdkî qal bikerdinî aîleyê înan zî bonder bîynî.”
Xebatkarê kird yanî zaza xebityenî û xeyret kenî
Açmaz tewro peynî dîyar kerd ke na rewşe ser o qasabayê ci veşenî, çimkî zazakî vîlîşîyena û va ke çew xo aver nêdono, toy kird şono kurmoncî nusenî, çîrî çimkî uca de menfaet est o û wina qedîna: “Demo ke kurmoncî nusenî, eşkenê pirtûkê xo biroşî la kirdkî nênusenî, wexto ke kirdkî nênusîya û kirdkî qal nêbî; zon werte ra hewanîyeno. Yew emboz kirdkî ferheng vet, yew çend heb kitab nuşt û ma şî yew ma rê vono se; şîrî tarîx binusî, eke ti zon nêzona, ti tarîx senî nusenî? Qesabaya ma veşena la raşt wina ya. Helbûkî hayê înan pê nîya, kesêk zonê xo vînî kerd, o zî vînî beno yanî werte ra hawanîyeno. Yew xeyret est o ema înşallah aver şono, xebatkarê kird yanî zaza xebityenî û xeyret kenî. Goreyê 10 serrê verî, ewro hîna aver şîyo. Înşallah ina averşîyayîş, daha da aver şono.”
