Amed, 15ê Gulanê 2025 – Îro li bakurê Kurdistanê û cîhanê, 15ê Gulan Cejna Zimanê Kurdî bi coş tê pîrozkirin. Ev roj, di sala 1932an de bi weşana kovara Hawarê ya Celadet Alî Bedirxan ve wekî sembola destpêka şoreşa zimanê kurdî tê qebûlkirin. Lê belê, li Bakurê Kurdistanê, zimanê kurdî bi sedsalan e rastî polîtîkayên sîstematîk ên qedexekirin, asîmîlasyon û tunekirinê tê. Ev nûçe, zimanê kurdî li Tirkiyeyê li dijî baskên dîrokî û yên îro û têkoşîna gelê kurd a ji bo parastina zimanê xwe bi berfirehî lêkolîn dike.
Sedsalek Bask: Dîroka asîmîlasyona zimanê kurdî
Zimanê kurdî, wekî yek ji zimanên herî kevnar ên Rojhilata Navîn, bi hezaran sal e li ser axa Kurdistanê tê axaftin. Lê belê, bi taybetî piştî damezrandina Komara Tirkiyeyê di sala 1923yan de, zimanê kurdî bû hedefa polîtîkayên asîmîlasyonê yên dewletê. Ev polîtîka, bi armanca avakirina “Yek milet, yek ziman, yek dewlet” hate meşandin û zimanê kurdî di qada giştî, perwerdeyê û jiyana rojane de hate qedexekirin.
Destpêka asîmîlasyonê: Salên 1920 û 1930
Piştî Şerê Cîhanê yê Yekemîn û Peymana Lozanê (1923), dewleta tirk bi awayekî fermî polîtîkaya tirkîkirinê da destpêkirin. Di sala 1924an de, bi Destûra Bingehîn a nû, zimanê tirkî wekî zimanê fermî hate ragihandin û zimanên din, bi taybetî kurdî, wekî “zimanên biyanî” hatin binavkirin. Di heman salê de, Şerîeta Îskanê (Qanûna Koçberiyê) hate pejirandin ku bi armanca guhertina demografiya Kurdistanê, bi hezaran kurd ji warên xwe hatin koçberkirin û li navçeyên tirkîaxêv hatin belavkirin. Ev polîtîka, axaftina kurdî kêm kir û tirkî ferz kir.
Di salên 1930î de, “Kampanyaya Vatandaş Türkçe Konuş” hate destpêkirin. Ev kampanya, bi taybetî li bajarên kurdan ên wekî Amed, Wan û Şirnexê, bi darê zorê zimanê tirkî li ser gel ferz kir. Li gorî raporên dîrokî, kesên ku bi kurdî diaxivin li kolanan dihatin cezakirin, pere didan an jî dihatin girtin. Di heman demê de, navên gund, bajarok û bajarên kurdî bi navên tirkî hatin guhertin. Mînak, navê Amedê bû “Diyarbakir”, navê Dêrsimê bû “Tunceli” û bi hezaran navên din ên kurdî hatin tunekirin.
Dêrsim 1937-1938: Ziman wekî armanca qirkirinê
Di qirkirina Dêrsimê ya salên 1937-1938an de, zimanê kurdî û zazakî bû yek ji hedefên sereke yên dewletê. Bi hezaran kurd û zaza hatin qetilkirin û zarokên ku ji qirkirinê xilas bûn, ji malbatên xwe hatin veqetandin û li nav malbatên tirkîaxêv an saziyên dewletê hatin bicihkirin. Ev zarok, bi zorê bi tirkî hatin perwerdekirin û zimanê wan ê dayikê hate qedexekirin. Ev polîtîka, ne tenê qirkirina fizîkî, lê di heman demê de qirkirina çandî û zimanî bû.
Salên 1980î: Qedexeya mutleq
Piştî derbeya leşkerî ya 12ê Îlona 1980an, baskên li ser zimanê kurdî gihîştin asta herî bilind. Di sala 1983an de, bi Qanûna Jimare 2932, axaftin, nivîsandin û belavkirina zimanê kurdî bi temamî hate qedexekirin. Ev qanûn, heta sala 1991ê di meriyetê de ma. Di vê serdemê de, kesên ku bi kurdî diaxivin, stranên kurdî digotin an jî pirtûkên kurdî dixwendin, bi sûcên “propagandaya terorê” an “cudaxwaziyê” dihatin tawanbarkirin. Li gorî raporên rêxistinên mafên mirovan, bi hezaran kes ji ber axaftina kurdî hatin girtin, işkencekirin an jî sirgûnkirin.
Di vê serdemê de, navên zarokan ên kurdî jî bûn hedef. Navên wekî “Kawa”, “Berîvan” û “Rojda” ji ber “ne li gorî kultur û exlaqê tirkî” hatin qedexekirin. Malbatên ku navên kurdî li zarokên xwe kirin, neçar man ku navên tirkî hilbijêrin an jî bi cezayan re rû bi rû man.
Destûra Bingehîn û astengiyên qanûnî
Destûra Bingehîn a Tirkiyeyê ku di sala 1982an de piştî darbeya leşkerî hate pejirandin, zimanê kurdî li hemberî perwerdeyê û qadên giştî asteng dike. Xala 42an a Destûra Bin gehîn diyar dike ku “Ji bilî tirkî, tu zimanek din wekî zimanê perwerdeyê nayê qebûlkirin.” Ev xal, perwerdeya bi zimanê kurdî qedexe dike û bingeha yasayî ya polîtîkayên asîmîlasyonê ava dike.
Her wiha, xala 3yemîn a Destûra Bingehîn, tirkî wekî “zimanê fermî yê dewletê” destnîşan dike û tu statuyeke zimanî ji zimanên din re nayê dayîn. Ev xal, zimanê kurdî di qada fermî de, wekî mînak di dadgehan, daîreyên dewletê û parlamentoyê de, bêstatu dihêle. Di parlamentoyê de, parlamenterên ku bi kurdî axivîne, wekî mînak Leyla Zana di sala 1991î de, bi sûcên giran hatine tawanbarkirin û axaftinên wan wekî “zimanê nenas” hatine qeydkirin.
Di sala 2012an de, her çend hikûmetê destûr da ku dersên bijarte yên kurdî li dibistanan bêne dayîn, ev gav di pratîkê de bi astengiyan re rû bi rû ma. Li gorî Platforma Zimanê Kurdî, li gelek dibistanan mamosteyên kurdî tune ne û dersên bijarte bi awayekî sîstematîk nayên dayîn. Her wiha, gelek malbat ji ber tirsên siyasî an kêmbûna agahiyê, zarokên xwe ji van dersan dûr dixin.
Hawar: Ronahiya zimanê kurdî
Kovara Hawar ku di 15ê Gulana 1932yan de li Şamê dest bi weşanê kir, di dîroka zimanê kurdî de bû ronahiyek. Celadet Alî Bedirxan, bi Hawarê, zimanê Kurdî bi tîpên Latînî standardîze kir, û di warê wêje, çand û nasnameyê de bingeheke nû ava kir. Hawarê ne tenê zimanê kurdî parast, lê di heman demê de nivîskarên wekî Cegerxwîn, Qedrî Can û Osman Sebrî perwerde kir.
Lê belê, Hawarê nikarîbû li bakurê Kurdistanê bi awayekî azad bê weşandin. Dewleta tirk, weşangeriya bi zimanê kurdî qedexe kir û pirtûkên Kurdî yên ku dihatin dîtin dihatin şewitandin an desteserkirin. Ev qedexe, heta salên 1990î bi awayekî sîstematîk dom kir.
Salên 1990î: Berxwedan û zordarî
Di salên 1990î de, tevgera siyasî ya kurdan û têkoşîna çekdarî ya PKKê, zimanê kurdî kir semboleke berxwedanê. Lê belê, ev serdem di heman demê de serdemeke zordariya giran bû. Rojname, kovar û weşanxaneyên kurdî, wekî rojnameya Özgür Gündem û weşanxaneya Deng, rastî êrîşên bombeyî, girtin û qedexeyan hatin. Li gorî raporên PEN’a Navneteweyî, di salên 1990î de bi dehan rojnamevan û nivîskarên kurdî ji ber xebatên xwe yên zimanî hatin kuştin an girtin.
Di heman demê de, gundên kurdan hatin şewitandin û bi milyonan kurd ji warên xwe hatin koçberkirin. Ev koçberî, axaftina kurdî di nav nifşên nû de kêm kir, ji ber ku gelek kurd li bajarên tirkîaxêv ên wekî Stenbol, Îzmîr û Enqereyê bi cih bûn û bi tirkî perwerde bûn.
Rewşa îro: Astengî û têkoşîn
Îro, zimanê kurdî li bakurê Kurdistanê hîn jî di bin zordariyê de ye. Her çend di salên 2000î de hin reformên biçûk hatine kirin, wekî destûrdana dersên bijarte yên kurdî û vekirina kanala TRT Kurdî di sala 2009an de, ev gav di pratîkê de sînordar in. Li gorî daneyên UNESCOyê zimanê Kurdî, bi taybetî zaravayê zazakî, di xetereya windabûnê de ye.
Qedexeyên nû: Girtina saziyên kurdî
Piştî hewldana darbeya 15ê Tîrmeha 2016an, bi Rewşa Awarte (OHAL), gelek saziyên zimanê kurdî hatin girtin. Enstîtuya Kurdî ya Amedê, KURDÎ-DER, û gelek qursên perwerdeya kurdî bi KHKyan (Qanûn Hikimê di Hukmê Qanûnê de) hatin girtin. Li gorî raporên ÎHDê (Komeleya Mafên Mirovan), di navbera 2016-2018an de, bi sedan pirtûkên kurdî hatin desteserkirin, û nivîskarên kurdî bi sûcên “propagandaya terorê” hatin dadgehkirin.
Perwerdeya kurdî: Xeyalek dûr
Perwerdeya bi zimanê kurdî li bakurê Kurdistanê hîn jî xeyalek e. Xala 42an a Destûra Bingehîn, perwerdeya bi zimanê dayikê qedexe dike û dersên bijarte yên kurdî jî bi kêmasiyan re rû bi rû ne. Li gorî Platforma Zimanê Kurdî, di sala 2024an de, tenê ji sedî 2 xwendekarên li dibistanên giştî dersên bijarte yên kurdî hildibijêrin û ev ders bi gelemperî ji ber nebûna mamosteyan nayên dayîn.
Her wiha, li zanîngehan, beşên zimanê kurdî bisînor in. Zanîngeha Artûklû ya Mêrdînê ku yekem zanîngeha ku beşa Ziman û Wêjeya Kurdî vekir, di salên dawî de rastî astengiyên siyasî û darayî hatiye. Akademisyenên ku li ser zimanê kurdî dixebitin, gelek caran bi tawanên “piştgiriya terorê” tên tawanbarkirin.
Ziman di qada giştî de
Di qada giştî de, zimanê kurdî hîn jî bêstatu ye. Di dadgehan de, kesên ku bi kurdî parastinê dikin, gelek caran bi pirsgirêkên wergêrî re rû bi rû dimînin û axaftina kurdî wekî “provokasyon” tê dîtin. Di parlamentoyê de, axaftinên bi kurdî yên parlamenterên DEM Partiyê, wekî “zimanê nayê zanîn” têne qeydkirin. Di salên dawî de, qedexekirina lîstikên şanoyê yên kurdî û fîlmên kurdî jî berdewam dike.
Têkoşîna gelê kurd: Berxwedana zimanî
Tevî van hemû astengiyan, gelê Kurd têkoşîna xwe ya ji bo parastina zimanê xwe didomîne. Saziyên wekî Platforma Zimanê Kurdî, MED-DER, û Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê bi qursên ziman, weşangerî û çalakiyên çandî, zimanê kurdî zindî dihêlin. Di salên dawî de, bi taybetî ciwanên kurd, bi rêya medyaya civakî û platformên dîjîtal, zimanê kurdî di qada dîjîtal de jî geş dikin. Mînak, li ser platformên wekî YouTube û TikTok, bi hezaran vîdyoyên bi zimanê kurdî têne weşandin û stranên Kkurdî bi milyonan caran têne temaşekirin.
Di heman demê de, partiyên siyasî yên Kurdan, wekî DEM Partî, ji bo ku zimanê kurdî wekî zimanê fermî bê qebûlkirin û perwerdeya bi zimanê dayikê bê misogerkirin, xebatan dimeşînin. Di 15ê Gulana 2025an de, DEM Partiyê daxwaz kir ku xala 42an a Destûra Bingehîn bê guhertin û zimanê kurdî di perwerdeyê de bê qebûlkirin.
Encam û bang: Zimanê me nasnameya me ye
Cejna Zimanê Kurdî, li bakurê Kurdistanê ne tenê rojeke pîrozbahiyê ye, lê di heman demê de rojeke têkoşînê ye. Zimanê kurdî, bi sedsalan e li dijî polîtîkayên asîmîlasyonê têdikoşe û ev têkoşîn îro jî bi hemû hêza xwe didome. Ji bo ku zimanê kurdî li qada giştî, perwerdeyê û jiyana rojane de bi azadî bê bikaranîn, divê ev gav bên avêtin:
1- Guhertina Destûra Bingehîn: Xala 42an a Destûra Bingehîn divê bê guhertin û perwerdeya bi zimanê dayikê bê misogerkirin.
2- Statuya Fermî: Zimanê Kkurdî divê wekî zimanê fermî bê qebûlkirin û di dadgeh, parlamento û daîreyên dewletê de bê bikaranîn.
3- Saziyên zimanî: Saziyên wekî enstîtuyên zimanê kurdî divê bên piştgirîkirin, û qursên perwerdeya kurdî divê bên berfirehkirin.
4- Medyaya kurdî: Kanalên televîzyonê, rojname û platformên dîjîtal ên kurdî divê bê astengî karibin weşanê bikin.
5- Hişmendiya civakî: Divê gelê kurd, bi taybetî ciwan zimanê xwe di her qadê de bijî û biparêze.
