Xalîyê kurdan hetê sembolan, hîkayeyan û cînsîyetê komelkî ra jî wayîrê wateyêde xorînî yo. Nê hetî ra ma eşkînê bivajê ke xalîyê kurdan seba şarê ma yew wareyêde girîng o.
Kulturê xalîyan ê kurdan bi tarîx, çand û adetan ê kurdan reyde têmîyan kewto û bi no qeydê yew mîraso dewlemend ardo were. Xalîyê kurdan hetê sembolan, hîkayeyan û cînsîyetê komelkî ra zî wayîrê wateyêde xorînî yo. Nê hetî ra ma eşkînê bivajê ke xalîyê kurdan seba şarê ma yew wareyêde girîng o. Goreyê xebera ANF’î xalîyê kurdan cayê ke kurdî têde ciwîyenê (başûr, bakûr, rojawa û rojhelat) bi seserran yenê viraştene. Xalîyê kurdan tarzê cuyê kurdan ê koçer û nêm-koçeran musneno, hetê bînî ra têkilîya kurdan a bi xozayî zî musneno.
Xalîyê kurdan zaferî pirç ra, mûyan ra û şenik bibo zî peme ra yenê viraştene. Kurdî mûyî pesanê xo ra gênê. Xalîyê ke nê pirçî ra yenê viraştene zaf pêt benê. Lakê ke pirçê mîyan (mêşnan) ra yenê viraştene bi boyayê nebatî, tayê waxt zî bi tarzo modern yenê renginkerdene. Desenê ke xalîyan de yenê xebitnayene zafêrî desenê geometrîk, vilikî, fûgurê heywanan û tayê motîfê xozayî yê. Nê motîfan ra qoçê beranî yeno wateya hêz û cesaret, motîfê cinîye yeno wateya bereket û mayerabîyayîşî, estareyî û motîfê heştgoşeyî yenê wateya pawitiş, şanso baş. Wateya rangan zî wina yo: sSûr yeno wateya cesaret û cuye, kewe yeno wateya aramî û bêpeynîye, sîsik yeno wateya başîye.
Mîyanê herêman de tayê fergî vejîyayê. Kurdî goreyê cayo ke têde ciwîyeno tarzê cîyayî ardê were. Kurdistanê bakurî de: Xalîyê ke bi taybetî Colêmerg, Şirnex, Wan û Dîyarbekîr de yenê viraştene nînan de zafêrî desenê geometrîk, renge mat (sûr, lacîvert, qehweyî) yeno xebitnayene. Kurdistanê Rojhelatî de: Xalîyê ke bi taybetî Senendec Bijar de yenê viraştene nê xalîyî dahîna tenik yenê viraştene û nînan de desenê têmîyankewteyî dahîna zaf est ê. Xalîyê Bijarî hetê pêtîye ra dinya da namdar ê.
Kurdistanê Başûr û Rojava de: Xalîyê ke bi taybetî Hewler û Silêmanîye yenê viraştene sade yê labelê mofîfê xo zaf balkêş ê.
Tarzê viraştişî ra nê xalîyan:
Cacim: Cacimî tenik û şivik ê. Her di hetê înan zî yenê xebitnayene. Nê xalîyî mîyanê kurdan da zaf est ê.
Xalîyê Qalindî: Nê xalîyî hem zaf pirçin-qalind ê hem kî teyna yew hetî ra yenê rafîştene. Nê xalîyî seba ke zereyê keyeyan bibo germin yenê viraştene.
Xalîyî zafêrî hetê cinîyan ra bi dest, tezgehan de yenê viraştene. No tarz bi serran az ra bi azî dewan kerdo û reşto na roje.
Xalîyî qalê demo vîyarte, bawerî û cuya rojane yê şarê kurd kenê. Koç, şer, bîyayîşê xozayî nê desenan da ca gêne.
Demê vîyarte de xalîyî seba tîcaretî ameyêne viraştene labelê êdî zafêrî seba koleksîyon û armancê turîstîk yenê viraştene.
Meymanî rojanê veyve ya zî cenazeyan de nê xalîyan ser o yenê meymankerdene. Çeyîzê keynayan de zî cayê xalîyan est o.
Çiheyf ke viraştişê endustrî û sentetik cayê xalîyan ê destan girewto. Hetê bînî ra koç, bajarîbîyayîş zî nêverdano ke xalîyî bêre viraştene.
Xalîyî her çiqas nasname, xoverdayîş û wereardişî ra şaro kurd temsîl kenê zî êdî bîyî şenik û zaf nênê viraştene. Ganî seba kultur û çandê kurdan viraştişê xalîyan ê bi destan bêro dewamkerdene. Eke no kultur biqedîyayo şaro kurd yew koka xo ya bînî ra do biviso.
