Bi Kilmkî Hîkaye
Dewijê ke binê tesîrê vewrêka zafe de mendê, êdî nêeşkenê malê/pesê xo biçêrenê û keye de bîyê esîrê teberî. Teber zî sey cayêko tehlukeyin yeno dîyene. Dewijî vanê qey hewrês est o û mal do vernîya hewrêsî de bimiro. Heme dewe dekewta binê tesîrê nê tersê psîkolojîkî. Na rewşe de xortêko vîst serreyî Bet û mordemêko pîl Cem vejîyenê vernî. Verê Bet şino zîyare û maya xo ya ke qayîl nîya o şiro teber dest pê keno. Dima pîya şinê malî benê çêrenenê. Maya Betî, sey zafê dewijan, tersena ke do teber ra lajê xo rê xirabî bibo. Maya ey pê herindîya tersan ra vana ke do vernîya hewrêsî de bimirê. Labelê ne Bet ne zî Cem goş nanê ra nê tersan ser. Sifte têna nê di kesî benê malî birrî û çêrnenê. Malê înan nêmireno û dima bi cesaret û xoverdayîşê xo reyde dewijî zî danê xoverê û pêro pîya dest bi malçêrayîşî kenê. Peynî de Bet malê xo beno cayêko tehlukeyinî Celxeyê Soraxî ke dewijî vanê hewrês uca de dano piro labelê Bet xo û malê xo reyde pîya şikêno bixelisîyo.
Kilmvate
Hîkayeya “Xewf”î kamcîn babetan ser o vindena û senî yew atmosfer virazena? Na hîkaye de tesîrê tersî çi yo û yê cesaretî senîn o? Tersê şexsî û cematkî bi hawayêko psîkolojîk senî yenê rêzkerdene? Na xebate de ma do nê persan ser o vinderê û ma do tehlîlêko edebî bikerê.
Destpêk
Bawerkerdiş û xoverdayîş karakteranê serekeyan ê hîkayeyanê modernî yê Zazakî ra di unsurê sereke yê. Nê di unsurî zafane têreyde yê û yewbînî gênê xo mîyan. Bawerkerdiş sebebê xoverdayîşî yo û xoverdayîş zî encamê bawerkerdişî yo. Hîkayeya “Xewf“î de zî nê di unsurî bi hawayêko hunerin ameyê têkilîkerdene û bi nê hawayî wendoxî rê atmosferêko psîkolojîk ameyo pêşkêşkerdene.
Ma do na xebate de çarçewaya babetanê ters û cesaretî ser o hîkayeya “Xewf“î tehlîl bikerê. Ma do atmosferê hîkaye, karakterê ci, psîkolojîya komelî û hawayê pêşkêşkerdişî çarçewaya edebîyatê modernî de bivînê. Ma do hem babetanê tersî ser o hem zî cesaret û rîskgirewtişî ser o vindê. Babeta tersê cematkî û şexsî do bala ma de bo û ma do biewnê ke nuştoxî senî yew hawa na babete de ardo meydan.
- Atmosferê Tersî û Tesîrê Ey
Hîkaye de yew rewşa tersî est a û no ters bi hawayêko weş ameyo rêzkerdene. Verê dewe bi hawayê fizîkî erzîyaya têver û bîya esîrê vewre. No hal bi nê cumleyanê cêrênan yeno îfadekerdene: “Dest û bazîyê dewijan pistin de girêdaye mendî. Xeylê keyeyan hona kar û tîdarekê xo nîkerdbî ke zimistan nîşt qolinc. Vewre zaf xirab kerdbî pira” (Karakaş, 2004:7). Na rewşa fizîkî şarî ser o zî tesîr kerdo û atmosferêko psîkolojîk viraşto. No atmosfer zî bi nê cumleyan yeno dayene “Bêvengîye sey vewre nîştbî dewe ser. Cîranî bese nîkerdêne şêro keyeyê cîranî. Dewe çokşikite ancîyaybî verê lojine. Pêrune pozxin-pozxin çim verdabî adir”(Karakaş, 2004: 8).
1.1 Ters û bawerîya hewrêsî:
“Min û to ya nîşkîme Ap Cem. Vewre zaf a. Çar-panc rojan ra raver ez şîya zerencan. Diramê mend ke ez puk de bixeniqî” (Karakaş, 2004: 11).
1.2 Tersê merdişê malan:
“No ke xora wina şî, eskifl e ke mal û mulê ma zere de qirr beno, qedîno” (Karakaş, 2004: 9).
1.3 Tersê fizîkî:
“Çixir-mixir çîn o. Însan çitur ke gama xo bierzo, vewre de beno vîndî” (Karakaş, 2004: 13).
Nê tersî bi hawayê komelkî xo nîşan danê. Maya Betî na rewşe de sey yew karaktera nimûneyine vejîyena vernî û vana “Wîîy! Kemer û kuçî mi ro bê! Nê lajê mi, birrşîyayîş çik o? Na vewre û puk de, no serd û cemed de, no hewa de caran beno? O Cemo hophopik dest kuwno piştîya to ra, ti kî winî zana ke beno. To xapnenê biko, to xapnenê!” (Karakaş, 2004: 19). Ters dewijan keno bêhereket û nêverdano ke ê qerar bidê. Na rewşe hîkaye de wina yena dayene “Nê binerdan ra bêomid o. Ancîya kî ti zana. Nê, nê… Çîyêde bîn persenê, na saete mi vîr de teba çîn o, va û lingê ante binê xo û bî tir-top, winî mend” (Karakaş, 2004: 13). No ters peynî de qewetê xo keno vîndî û cayê xo dano cesaret. Labelê verî ters însanan keno bêveng û bêqerar. Nuştoxî na rewşa psîkolojîke bi nê cumleyan xemilnaya: “Ancîya bêveng mendî. Ti vanê ke oda îpîssiz a. Pêro xo zere de fi kirîyênê. Hetê de qirrbîyayîşê bizan hetê de kî va û puk, xewfê hewrêsî û qir-kewebîyayîşî. Kes nîşîkîno ke qisayê vajero” (Karakaş, 2004: 13). Her çiqas peynî de ters şikîyeno zî, nuştoxî bi nê cumleyan atmosferêko tersî yo qewin viraşto û têsîrêko derûnî do bi wendoxî.
- Hîkaye de Cesaret û Tesîrê Ey
Cesaret hîkaye de bi di karakteran vejîyena meydan: Bet û Cem. Nê di karakterî hem xo rê cesaret danê hem zî dewijan danê xover. Cesaret verê karakterê Betî de aseno. O sey xortêko heweskerdox û çalak yeno nîşandayene û bi nê cumleyan ma şênê cesaret û fehmê ey bivînê “Keyeyê ma de des bizî estê. Ez sey nameyê xo zana ke wisarvetene girêdayeya birrberdene ya. Malê mi, mi çim de zaf qîymetin o.” (Karakaş, 2004: 16). Cem bi tecrubeyê xo cesaret dano şarî. Bi rasyonelîya xo û zanayîşê xo yê şiwaneyîye ra vano şima metersê û nê tersî red keno “Mi ke des bizî nîvetî wisar, çayê xo merdim bihesibnî ke? Vernîye (virêndîye) ra nat mi karê na dewe ra boya Heqî teba fam nîkerd. Şima çitur Heqî ra nîtersenê û vanê ‘Mal mireno va bimiro şêro’.” (Karakaş, 2004: 14). Cesaret bi hawayêko lez şarî mîyan de vila beno. Verê Bet û Cem pîya dest pêkenê “Veng û vaz birîya. Sukunêde giran ronîya. O mabên de maya Betî amê. Cem û maya Betî amver bî.” (Karakaş, 2004: 12). Dima bi hawayêko binîzam dewijî zî xover danê “Dewijî wexto ke vînenê Bet û Cem bi silamet agêrenê, êdî tersê înan şikîyeno û pêro pîya malê xo benê birrî.” (Karakaş, 2004: 22). Na rewşe hîkaye de wina yena vatene: “Şabîyayîşê dewijan dewam kerdêne. Cem kewtbî mîyanê dewe vatênê: Mi gon de to ra kerdêne Beto û fetilîyêne.” (Karakaş, 2004: 17). Peynî de cesaret ters serkeweno. Wexto ke Bet şino Celxeyê Soraxî û hewrês gineno piro, o qet nêterseno û malê xo xelisneno “Bet qefilîyaye bî. Kertug, hewrês, heme çî kerdbî xo vîr ra. Malî dima bi jan û dej gamî eştênê.” (Karakaş, 2004: 24). No serkewtiş tena şexsî nîyo, komelkî yo zî. Nuştoxî bi nê hawayî waşto vajo ke tena tersê şexsî ney, tersê cematkî zî bi cesaret eşkeno bêro şikitene.
Cesaret hîkaye de sey yew hêzê newekerdoxî vejîyena vernî û ruhê komelî newe kena. Dewijî cesaretê Bet û Cemî reyde hem tersê hewrêsî hem zî tersê tebîetî ser kewenê û eşkenê malê xo berê biçerênê ke nêmirê. Bi nê hawayî cesaret û bawerî yewbînî xurt kenê û komelî rewşanê zimistanî ra xelisneno.
Netîce
Hîkayeya “Xewf“î de ters û cesaret yewbînî reyde reqabet kenê û peynî de cesaret serkewo. Na mesela xususen psîkolojîya komelî ser o yena rêzkerdene û hetê nuştoxî ra bi hawayêko hunerî ameya pêşkêşkerdene.
Destpêk de ters komelî gêno binê tesîrê xo. Heme dewijî xeylê wext nêeşkenê malê xo biçêrenê, tersê hewrêsî înan keno bêhereket. No hal bi cumleyanê sey “Bêvengîye sey vewre nîştbî dewe ser” û “Dewe çokşikite ancîyaybî verê lojine” ameyo îfadekerdene.
Labelê di karakterî – Bet û Cem – vejîyenê vernî û bi cesaretê xo nê tersî şiknenê. Her di karakterî yewbînî temam kenê: Bet ciwanîye û enerjî, Cem zî aqil û tecrubeyî temsîl keno. Înan reyde pîya ters hêdî-hêdî ca verdano cesaretî rê. Bi hawayêko game bi game verê Bet û Cem xover danê, dima dewijî zî înan dima şinê.
Hîkaye de ters û cesaret tena psîkolojîk nîyê, eynî wext de metaforîk ê zî. Vewre yena manaya bêhereketetîye û vîndîbîyayîşî, cesaret zî yena manaya newebîyayîşî û xelisîyayîşî. Hîkaye peynî de bi serkewtiş qedîyena coka yena a mana ke komel eşkeno bi hawayêko pêroyî xo bibedilno.
Na hîkaye îspat kena ke nuştoxî sey yew metaforî waşto vajo her çiqas ters destpêk de pêt aseno zî, cesaret û komelî reyde pîya têkoşîyayîş eşkeno bêro şikitene. Hem tersê şexsî hem zî tersê cematkî bi cesaretê şexsî û cematkî yenê çarekerdene.
Netîce de hîkaye serkewtiş û azadîya komelî bi hawayêko hunerî ana ziwan. Tesîrê psîkolojîk û bedilîyayîşê komelkî sey parçeyê yewbînî yenê rêzkerdene û naye ra wendox fehm keno ke komel eşkeno bi tesîrê di kesanê cesûran seba xelisîyayîşî xo bibedilno.
Çimeyî
Karakaş, H. (2004). Xewf. M. Çem (Ed.), Antolojîyê Hîkayanê Kirmanckî (Zazakî) (r. 7-25). Stockholm: Weqfa Kurdî ya Kulturî li Stockholmê.
