Ziwanzan Mehmet Zahar Oluk va ke hepisxane de xebata ziwan bi ked û fedakarîya gird pê yena. Derfata hepisxane zaf kêm a. Çimeyê çîn î. Tîya de zî, pero xiret kes ser de maneno. Xora, rayberîya hepisxaneyî zî hemverê xebatan de beno asteng. Ziwan estbîyayîşê şarêkî yo, no ser astengîya ziwanî yê tewr pîl hepisxane de bena.
No hewte Rojnameyê Xwebûnî de Lêl AMED, Ziwan Mehmet Zahar Olukî reyde roportajêk viraşto. Roportaj de xususî hepisxaneyanê Tirkîya de ziwanê kurdkî ser o qedexeyan rê ameyo bal antiş.
Roportaj wina y o:
“Tirkîya de qedexeyê ziwanê kurdkî yê ke hepisxaneyan de yenê caardene, hetê heqanê merdiman ra yew meseleya ke fikaranê cîdîyan virazena. Qedexeyê ziwanê kurdkî ke yeno îdîa kerdene ke serranê 1990î de bi hawayêkê resmî wedarîyayê, sîstemê hepisxaneyan de hîna zî bi hawayêkê sîstematîkî dewam kenê. Na rewşe, caardişanê ke hem belganê neteweyîyan hem zî yê dijî mîyanneteweyîyan ê heqanê merdiman rê yê, kena zêde.
Qedexeyanê kurdkî yê hepisxaneyan
Nameyê ke tepişte û hukimwerdeyî hepisxaneyan de bi kurdkî nusenê, bi hawayêkê sîstematîkî yenê astengkerdene. Vakayê ke Hepisxaneyê Sîlîvrî de heme nameyê ke bi kurdkî nusîyayê qedexe bîyê. No caardiş, heqê merdiman ê pê-agadarîkerdişî bi ziwanê înan ê maye îxlal keno. Xususê babetê heqê pawitişî, qedexeyê kitab û weşanan, xizmetanê weşîye de cîyakerîya ziwanî de ziwanê kurdkî qedexe kenê.
Hepisxaneyan de ser xebata ziwanê kurdkî tedayîya senî est a. Nê tedayî bi kamcîn sebeban yenî kerdiş?
Awankerdişê pergala komarê Tirk ra pîya, asîmîlasyon, çînkerdiş ser ziwan û kulturê kurdan zî destpêkerd. Na polîtîka ha hepisxaneyan de bibo, ha zî teber ra bibo bi pergal domîya û domîyena zî. Ez tîya wazêna anektodêkê xo ya domanîya paree bikerî: “Kêyê û kuçeyan de bê kurdkî ma ziwanêkî bîn qisey nêkerdênî. La belê waxtê ma seba xebat şîbî teber, o wext ziwanê tirkî zî zaf bala mi antibi, ma vatênê kam ziwanê tirkî de qal bikero o modern o. Coka ma her dema cuyê xo de zî tirkî qisêy kerdenê, çend aşmanî ra pey agêreyîşe deve ra êdî mi tirkî qal kerdenê.
Ziwanê hepisxane nustiş o. Tekîlîya teber û zeri, tekîya mabenê embazan û hepisxaneyê binan de bi rêya nuştik virazîyen o/beno. Coka hemverê nuştiş de bi taybetî astengî zaf bî. Namayêkê ma bi kurdkî nuştên û rusnên, tepya ardenê û vatenê : “Tercuman yok! (açarnayox çin o)” na babet xeberan de zî vecîya. Telefon ra kurdkî qiseykerdiş hepisxane de qedexê bî. Embaz nezdîya di serran teber ra qisêy nêkerdî. Seba ke malbata co dir ziwanê xo de qal kenî. Wexta çekuya Alo ra pêy tirkî qise bikerdenê, telefon nêqefilnênî.
La belê wexta kurdkî dewan bikerdenê, hema telefon qut kerdenê. Ma na polîtîka ra zaf dur nê yî! Darbeya 12 êlule ra pêy hepisxaneyê Amedî de destpêkerd. Xora ser dêsanî ra “Turkce konuş çok konuş”, nustibi. Hêvêrî ziwan qedexê kerdî. Merdim mecburê ziwanê tirkî kerdenê. Hema polîtîka rengê cîya-cîya domîyena.
Xebatekê bi ser ziwanê kurdkî nusyenî (helbest, çirok, makale ûsn.) nêerşawitênî. Kurmancî rey rey şawitenî, la belê çar, panc, şeş aşman ra pêy hema resênî adresê xo. Kirmanckî qet nêerşavitenê. Her wext tepîya ardênê. Xora derfeta hepisxane kem bî, bi kedêka gird xebat amêyênê viraştiş, la seba astengîya kargêrî ma dest de mendênî. Rey rey seba gêrayîş amêyenê wadê/oda ma, nuşte, kitap ûsn arêdanê û berdenê. Tayî tepya ardênê, la tayî zî destser ronaynê. Gelek nuşte û xebata ma wîna vîndî bîyenê. Bi taybetî ser ziwan û nuşte de baldar vindertênî. Hincet zaf nînan ra muhîm nînbî. Çimkî, ziwan dişmenê xo yo tewr pîl dîyenê. Seba nê zî hincetê nînan zaf bî. Cîya-cîya hincet înan de amede bî.
Hapisxane de xebata ser ziwan û mabenê girewteyê sîyasî de perwerdeyê ziwanî seni bena. Xebata edebiyat û aktîvîteyê açarnayox bi çi metod/usul virazîyena?
Hepisxane de xebata ziwan bi ked û fedakarîya gird pê yena. Derfata hepisxane zaf kêm a. Qaynak/çime çîn î. Tîya de zî, pero xiret/ kes ser de maneno. Xora, kargerîyê hepisxane zî hemverê xebatan de beno asteng. Seba nê zî, teber ra kitab yênî tepîya rusnenî. Reyna, teber ra zî, tekîlîya hepisxane lewaza,/qels a. Coka, çime nêresênî pêy beranê asnîyînan. Bi na minasebet ez wazena rexneyêkê xo zî bîyarî ziwan. Ma gelek name teber ra rusnê û pirtuk, gramer ûsn çimî waştî, la belê verpersê nameyê ma nêame.
Beno ke, nameyê ma nêresayî cayê xo, yan zî, ê embazan ma ra cewab şavitî, la pêynîyê de têkîlî pê nêamî. Coka hetê çime de kêmaney estibî. Reyna, gelek embaz ziwan ser ra xebat ameda kerdî, nuştî (hîkayê, helbest û roman) la belê hetê çapkerdiş de lewazî zaf bî. Na xal de têkîlî zî ez eşkena vajî çîn bî. Tikê xebat her hetê de qedîyê, wêşanxane ra maeyê rusnayîş zî, la belê nê xebat serrî derg wîna wêşanxane de mendî û aqîbet nînan çi bi, hema zî dîyar nîyo.
Ma rind zanenî ke, bi taybetî nuşteyê kurdkî bi kedêka zaf pîl, derfetên zehmet hepisxane de amede bîyî, bênî. La çi heyf ke mîyanê ra vindî benî, yan zî çap nêbênî û nuşte nêresenê wendoxan. Bi taybetî Kirmanckî ser ra xebat zaf çîn a, nêvirazîyena. Teber de çend kom û zere de çend embazî bi zerrî wêşî ser ra guriyênî. Ganî, her çekuya kurdkî pîroz û bi qiymet bîyero dest girewtiş. Çimkî, çekuya ke nusîyena, sibê ma ra bingehînêk zî awan ken a.
Çira? Celalet Bedirxan de serra ver, tîpe kurdkî amede kerd û ewro xabatê êyî bingehê ziwanê kurdkî ya. Hepisxane gorê derfetê xo, kem bibo zî xebat virazîyênê. Reya vêrîn ez kewta hepisxane, odeyê kiştê mi de embazêk mi ra kovarê vatê rusna. Mi kerd xo dest û mi wend, la belê mi çîyêk çi ra fam nêkerd. Xo ra mi vatênê, nînan ziwanêko newe viraşto û pero çekuyê Dersîm têda ca kerdî. No ziwan, Kirmanckî nî yo. Mi kovar eşt kişta bin. Çend roj mabenî ra şîy, mi reyna kovar girewt xo dest, çend ripel wendî la belê, mi çiyêk çi ra fam nêkerd. Mi reyna na ro. La belê zere mi, mi werdênê, mi waştnênê kovar biwanî, la mi reyna vatênê no kovar û ziwanê nê kovar ziwanê ma xeripneno. Embaz mi ra pirtukê gramer û destnuştê xo rusna. Ez çend aşman nê çimeyan ser ra gurîya ya. Badê, mi kovar gurewt xo dest û wend. Çi weş amebi mi ra. Senî ke merdim mîyanê çol da, teşan bibo û awê bibîno, bişimo. Mi wîna çeku bi çeku şimitênê, werdenê. Her çeku mi ra muqaddes bî.
Mi tîya waşt ke bahsa tayî zehmet û bêderfatîya hepisxane zî bikerî. Kiştê rewşa wîna de, reyna ser ziwan de xebatêka bi pergal est a. Ez eşkena wajî ke no demo peynî de her ambaz ziwan ser ra bi pergalî xebat kerdênê û kenî. Tekîlîya ke mabenê embazan de zî, bi rayîrê/motoda nustiş (nîşe/not) pê yena. Reyna zaf nuşte, xebata edebîyat, bi ziwanê makî benî. Na xal de hîşyarîyêka rind bî û est a. Hepisxane de ziwanê cuye ez eşkena vajî, pero kurdkî yo; musayîşêk wîna virazîya yo. Na rewş hetê
ziwan de muhîm o. No zî gironîya nuştiş o; nustiş ziwan rind ke o. Xora, ziwanêko, bibo ziwanê cuye, o ziwan aver şino.
Serra 2013 Meclîs ra qanunêk derbaz bi. Nê qanun de heqê pawitişê ziwanê makî zî ame dayîş. Pratîk de hemverê nê yasa de astengîya senî bîyenê. Reyna talimatname de heqê kesan zî ameya dayîş, pratîk de bi kamcîn hincetan ameyenê astengkerdiş?
Raşt a 2013 bi zagon û bi talîmanatname mafê pawitiş û reyna hemverê ziwan tayî antengî ameyê berzkerdiş. La belê, na rewş reyna ser kagit de mendîbî. Wextêko derg dadgehan de hemverê ziwanê makî astengî bî. Qaşo bi na zagon nê astengî berzkerdî. La belê piratîk de ma eşkenî vajî ke, astengî bî pergal domîya. Dadgehan de ma çiqas waştenê kirmanckî yan zî kurmancî pawitişê xo bikerdenê, her wext hinceta dadgeh nê bî ; “açarnayox çîn o. Şima wendegeh/mektep wenda. Reyna, ma nameyê şima wanenî, pero tirkî nusyayî. Şima tirkî zanî, eşkenî tirki zi qisêy bikerî. Reyna, şima yênî dadgeh bi nê hincetê ziwan, dadgeh asteg kenî ûsn.”
Hemverê pawitişê ziwanê makî zî, bi na na munasebet amayenê girewtiş. Teyna, dadgehan de pawitiş pisgirek nînbî. Zerê oda de, embazan bi kurd deyîr vatênê, seba nê tehqîqat kerdênê ya. Na, xal zî çapemenîyê de zaf bîbî rojev. Ma tîya ra na fam kênî ke hemverê ziwanê kurdkî de, polîtîkaya asîmîlasyon bi pergal domîyena. Zagon û makazagon ez eşkena vajî mijar bibo kurdkî pero hewara manênî.
Astengkerdişê ziwanê makî, mabenê embazan û teber de, rewşêka senî vetenî orte. Na rewş bandora psîkolojî, sosyal û çarçawoya rehabîlîtasyonan de senî ser hepsîyan de bandor viraştenê?
Raştî na rewş gelek bandora negatif viraştênê. Ziwan bîyayîş û kamîya kes o. Eke ziwan mabenî ra berz bibo, kamîya, şar zî berz beno. Merg no çi yo. Senî ke, her estbîyayîş name xo kaînatta est a, estbîyayîşe şar û kamîyanê eyî ziwan û kultur o. Kainatta bi hazar bêj/çeşît bîyayîş est o. Her bîyayîş kamîyane û namê xo est a. Xoza de senî her nebat û seval bi kamîya xo est a, merdim zî leteyêk no çî yo; wayîrê kamîya xo yo. Tîya de bîyayîşê kes -şar mabenî ra berz beno. Merdim biwaz-nîwaz bandora negatif virazîyena.
Ma tîya de bahsa mahkumê sîyasî kênî. Ma nêeşkenî normal nê embazan bigerî dest. Çimkî, hemverê çinbîyayîş, asîmîlasyon xoverdayîşêko pîl de yo. Seba nê zî Canfeda berdal ameyo dayîş. Tîya de zî, merdim hemverê na polîtîka vinderto, reyna na polîtîka merdimî ra ferz kênî. Çimkî zanê ke na mijar hasasîyetêkê xo est a. Coka, bi taybetî na mijar ser vindenî, her dem rojevê xo ra genî. Tîya de armanc hem psikolojî hem zî sosyali bêaramî viraştiş o. Seba nezî çi desteberê nînan ra bîyero texsîr nêkênî. Her îdareyê hepisxane gorê xo polîtîkayêk awan kerda û wîna hepisxane îdarê kenî. Gelek hepisxaneyan de, nuştişê kurdkî bi rêya name, fax qet nêerşawitenê û ê teber ra zî ameyenê tepya şawitênî. Bi nê minasebet waştenê ke merdim nuştişê kurdkî ra serdin bikerî û pero tekîlî bi ziwanê tirkî server bikero. Tîya na polîtîka ser kewta ya nêkewta na mijarêka bîna. La belê, armanca pergal pero polîtîkayê mi pêk bîyerî an nêyêre nîya. Tayî bandor biwirazo zî xo ra serkeftin vînenî. Xora, polîtîkayê asîmîlasyon demderg a, zaf hetê xo est î. Hedî -hedî rayîr ra benî, bi wext ra pîya resenî armanca xo.
Tîya de hîşyarîya kes zî muhîm a. Wexta ke merdim kewt ferqa nê polîtîka, gorê nê zî xo amede keno. Astengî û qedexekerdişê ziwanî bandora negatîf/neyînî xo de bîyaro zî, ferqkerdişê merdim hemverê nê polîtîkayan geno. Bala ma peroyanan anta. Hêvêrî bi taybetî dewan de kes tirkî qisêy nêkerdenî. Doman çi wext bişeyêne mektep, o wext tirkî zî museyenê. La belê, demo peynî de êdî malbat zerre keyê xo de domananî xo dir tirkî qal kenî. Nê zî normal vînenî. Xeterêyo tewr pîl no yo. Merdin zere na polîtîka de, bi wext ra helîyeno, ziwan wîna vindî beno, mabenî ra berz beno.
Hepsîyên sîyasî, hemverê têdayîya ziwan, xoverdayîşêko senî awan kerd, aktîvîte û perwerdeyê ziwanî ser ra faalîyetêkê senî awan kerdî?
Hepîsxane de wext hem zaf o, hem zî ta yo. Merdin tîya de wext xo rêxistin keno! Hetê fîzîkî de merdim rastî hapsî yo;zaf çi biko, çin o. Wadê/oda de heyat, şew û roj vîyerena. La belê hetê fikir û ruhî azad o. Hemi cî-destê merdimî de yo. Senî biwazo, wina roj û şewe xo vîyarneno. Ziwan ser her dem hişyarî est a; xebat bena. Xora tekîlîya mabenê embazan de zafî nuştişî kurdkî ya. Ê embaz ke heman oda de manênî çend aşman pîya ziwan ser xebat zî kenî. Kam kurmancî, kam zî kirmanckî biwazo, gorê nê bernamê xo virazênî. Ez eşkena vajî ke, no wexto peynî de, nuştişê edebîyat bi ziwanê kurdkî gelek bi qimet vecîyê zî. Têdayî çi qas zaf bibo zî, xebat zî xo ra derfetan awan kena. Gelek xebatê ma bi dest nayî ser, berdî. Xora kedê merdim wexta şina, bandora negatîf virazena. Merdim aciz beno. Embazêkê mi gelek xebatekê ercayî nuşti bî. Rojêk bi nomê cigêratîş amê wadê ma, pero nuştê ma berdî la tayî têpîya ardî, ê ke porê xo xeterê dîya dest dayî ser, tepîya nêardî. Xora merdim dejeno. Na rewşi ra pêy embaz mi nê çî vatibi: “Heya qelem-kaqit ma bibo, ma gonî bibî, ê çiqas nuştê biberî zî ma hînê zaf nusenî. Nuştê ma benî la hîşe ma nêeşkenî ci ra bêrî.”
Xebata ziwan rastî bi keda pîl bena. Rey rey yew ferheng çimeko tewr pîl o. Çeku çeku, tîp-tîp xebat virazîyena xalê ziwan de, mabenê embazan de hetkarî zaf a.
Seba averberdişê ziwanî hewceyê pergalkerdişêk senî est a. Bi taybetî hapisxane de zaf ziwan pergal bibo hewceyîya sazîya senî est a?
Şermêko zaf pîlo ke na ewro hema qedexeya ziwan ser ra qisêy kenî. Her ziwan û kultur şar û merdimek o. Dewlemendîya tewr pîl zaf ziwan û kultur o. Çi heyf ke gelek ziwan estî, bi polîtîkayê netew dewlet mabenî ra berz bîya; zere polîtîkayê netew dewlet de helîyayî. Rojhîlatê mîyanînê cayê kultur û ziwanan o. Na rengo tewr pîl o. Awanbîyayîşê na pergal ra pîya nê rengî zî helîyayî. Tay ziwan û kultur roja ma ewro de bi zehmetî ciwîyenî. Nê kultur û ziwanan ra zî yew kurdkî yo. Des hezar serrana ke bi qetlîama sipî ra derbaz beno. Bi ked û xoverdayîşêko pîl ra raseyo roja ma. Nustiş û qisêykerdiş bibo zî xeteraya pîl est a. Bu taybetî kirmanckî para xo ya tewr pîl gurewta û gêna. Na xal de ma zaf çi ma pergal ra biwazî zî çareserî nîyo. Çimkî awanbîyayîşê pergala komara tirk, çînbîyayîşê kultur û ziwanê kurd ser bîyo. Hema zî na polîtîkayê xo domnenî.
Ziwanêko binê xetere ra bixelisî yo, hewceyîya perwerdeyê wendegeh est o. Ziwan teyna qisêykerdiş xo nêpaweno. Çimkî roja ma ewro, dewrê telekomunîkasyon o. Kamcîn ziwan de perwerde bibo, ê ziwan de zî tekîlî ser înternet û komelkî virazîyena. Ma zanê ke ziwanê nustiş û qisêykerdiş yew nîyo. Ganî, nuştiş û wendiş bi domantî ra destpê bikero. Hewceyîya, bi zagonan hemverê perwerdeyê wendegehî berz bibo. Na xal muhîm a.”
