Mîyanê Cuntaya Lejkerî ya 12ê Darbeya 1980î ke tarîxê sîyasî yê Tirkîya de tesîrêko xorîn verada û sepananê otorîteran ê ewroyênan de manendîyê pîlî est ê. Wexto ke polîtîkaya qeyûmî serê DEM Partî de ameye caardene û wekîlê ci ameyî tepiştene, CHP yo ke çi heyf o wext de hetê statukoyî de ca girewt. Nika hukmatê AKP-MHP yê mewcûdî, CHP’yî bi polîtîkayanê tayînkerdişê qeyûman merkezanê partîye dîzayn keno. Çareyo yegane yê na rewşe, ancax û ancax paştîdayîşê prosesê ‘Aştî û Komelê Demokratîkî’ yo ke hetê Birêz Abdullah Ocalanî ra ameyo destpêkerdene ra derbas beno.
Cuntaya 12ê Darbeya 1980î, bi bahaneyê kaosê komelkî, şîdet û bêserûberîya sîyasî ya ke peynîya serranê 1970î de estbî, ameye viraştene. Badê serra 1978î, zêdebîyayîşê pêkewtişan û vinderdişê cuyê rojaneyî, zemînêk amade kerd ke mudaxaleyê lejkerî sey “hewce” bêro vînayene.
Binpaykerdişê heqanê merdiman û mekanîzmayê zordestîye
Zordestîya sîstematîke ya ke mîyanê 12ê Darbeya 1980î û 6ê Kanûna 1983î de ameye caardene, bi nê hîrabîyayîşan bîye:
650 hezar kesî ameyî destbendkerdene û wextê destbendî de ke heta 90 rojî dewam kerd, di bin îşkenceyanê giran de mendî.
1 mîlyon û 683 hezar kesî bi nameyê komunîst, elewî, kurd, dînperest, şerîetçî ameyî fîşkerdene.
210 hezar dewayî ameyî akerdene û 230 hezar kesî Mehkemeyanê Îdareyê Îstîsnayî de ameyî muhakemekerdene.
Seba 7 hezar kesan cezaya îdamî ameye waştene.
517 kesan rê cezaya îdamî ameye dayene.
50 kesî ameyî îdamkerdene.
Tesîrê serê cuyê komelkî
Darbe, tena qada sîyasî de nê, her qada cuyê komelkî de vurîyayîşê xorînî viraştî. Komelê sîvîlî ameyî qefilnayene, fealîyetê sendîkayan ameyî vinderetene, zanîngehan de polîtîkayê depolîtîzasyonî ameyî caardene. Cuya kulturkî zî rî bi rîyê astengîyanê cîddîyan mende.
Otorîterî yê Tirkîya ya ewroyêne (2016-2025)
Demanê OHAL’î ke badê hewldayîşê darbeye yê 15ê Temmuze yê 2016î de îlan bibi, Tirkîya de bî destpêkê dewrewa zordestîye ya newîye. Proseso ke bi bahaneyê têkoşînê vera FETO’yî dest pêkerd, wext de hîrabî û vurîya zordestîyêka sîstematîke serê heme vengê muxalîfan.
Peyyserşîyayîşê Azadîya Çapemenîye;
Daneyê ewroyênî, wehmîya rewşa azadîya çapemenîye ya Tirkîya ramojnênê:
Endeksê Azadîya Çapemenîye yê Dinya de 180 welatan mîyan de rêza 159ine de ya.
Hetê Freedom House ra sey “xoser nîya” yena sinifkerdene.
Serra 2024î de hetê RTUK’î ra 24 qedexeyê weşanî ameyî caardene û 81,5 mîlyon TL (teqrîben 2,2 mîlyon Euro) ceza ameye birnayene.
Zordestîyê Huqûqî û Sîyasî
Kontrolo bi teknolojîkan
Dewayî û tepiştişê vera muxalefetê sîyasî
Sansurê înternetî û astengkerdişê medyaya sosyale
Zordestîya sîstematîke ya serê rojnamevananê xoseran
Sîstemê çimdarîya dîjîtale
Astengkerdişê fealîyetanê komelanê sîvîlan
Nizamnameyê platformanê online (serra 2024î de platformanê weşanî ra %1,5 girewtişê bacî)
Sinorkerdişê azadîyanê akademîkan
Metodê Zordestîye:
Her di deman de zî azadîya çapemenîye rî bi rîyê astengîyanê cîddîyan mende.
Vengê muxalîfan bi hawayêko sîstematîk ameyî bêtesîrkerdene.
Ameyîşê huqûqî sey mekanîzmayê zordestîye ameyî şuxulnayene.
Qutibîyayîşê komelkî bi polîtîkayan ame tehrîkkerdene.
Vateyê Meşrûîyetî:
1980 de “nîzam û îstîkrar”, ewro “ewlekarî û têkoşînê vera terorî”.
Her di deman de zî vateyê “hêzê teberî” û “dişmenê zereyî” ameyî vatene.
Medyaya alternatîfe û rojnamevanîya xosere sey “zerardar” ameye mojnayene.
1980 de rasterast îdareyêko lejkerî, ewro sîstemêko otorîter o sîvîl.
1980 de sîstemê yewpartî, ewro sîstemê zafpartî la binê kontrolî de.
Çarçewaya mîyanneteweyî:
1980 de şertê Şerî yê Serdî de, ewro nîzamêko zaf-qutib o global.
Munasbetanê bi welatanê Ewropayî de dînamîkê cîyayî.
Tesîrê prosesê Yewîya Ewropa.
Xoserîya Darazî
Her di deman de zî xoserîya darazî derbêka pîle werde. 1980 de Mehkemeyanê Îdareyê Îstîsnayî, ewro îse qeraranê darazî yê binê tesîrê sîyasî de, prensîbê dewleta huqûqî ya demokratîke birîndar kerdî. Badê 1980î sazîyê medya ameyî padayene, ewro îse grûbê medyayê pîlî bi vurîyayîşê destan û zextanê ekonomîkan yenê binê kontrolî.
Komelo sîvîl
1980 de komelê sîvîlî ameyî qedexekerdene, ewro îse qadayêka komelo sîvîl est o ke fealîyetê ci yenê astengkerdene û bi kontrolanê malî yenê binê zextî.
Netîceyê komelkî û trawmayî
Cuntaya 12ê Darbeya Komelê Tirkîya de trawmayê xorînî veradayî. Tesîrê sey depolîtîzasyon, lawazbîyayîşê paştîdayîşê komelkî, kulturê îtaetê bêsertî yê vera otorîteyî serranê dergan dewam kerd. Demanê ewroyênan de pirsgirêkê sey qutibîyayîşê komelkî, tûjbîyayîşê cîyakerdişê “ma” û “înan”, bêtehamulîya vera fikranê cîyayan yenê cuyayene.
Badê 1980î
Badê darbe, Tirkîya bi taybetî hetê welatanê Ewropa ra ameye krîtîkkerdene. Sebebê binpaykerdişê heqanê merdiman ra, qada mîyanneteweyî de îzole bîye. Sinifkerdişê Freedom House yê “xoser nîya”, tengezeya munasbetanê bi Yewîya Ewropa û krîtîkê sazbîyayîşanê mîyanneteweyîyan ê mudamî, îtîbarê demokratîkî yê Tirkîya rijnênê.
Muxalefeto ke badê darbe xo ant binê erdî, wext de newe ra organîze bi û paştî da prosesê demokratîkbîyayîşî.
Xoverdayîşê Ewroyênî
Platformê dîjîtalî, medyaya alternatîfe, komelê sîvîlî û nimûneyê xoverdayîşî yê ferdî mojnênê ke têkoşînê demokratîkî dewam keno.
Netîce û ercnayîş
Manendîyê mîyanê cuntaya 12ê Darbeya 1980î û sepananê otorîteran ê Tirkîya ya ewroyêne, pirsgirêkanê awanî yê prosesê demokratîkbîyayîşî yê Tirkîya veznenê berz. Her di deman de zî:
Sazîyê demokratîkî ameyî lawazkerdene.
Qada sîyasetê zafrengî ameye tengkerdene.
Muxalefetê komelkî bi awayêko sîstematîk ame binê zordestîye.
Vînbîyayîşê îtîbarê mîyanneteweyî ciwîya.
Labelê ferqê bingeyênî yê rewşa ewroyêne yo 1980î, çarçewaya globale de averşîyayîşê herikîyayîşê zanayîşî û îmkananê têkilîye yo. Na rewşe hem mekanîzmayanê zordestîye zafreng keno hem zî îmkananê xoverdayîşî zêdîneno.
Seba ke rayraşîyayîşê demokratîkbîyayîşî yê Tirkîya bêro dewamkerdene, pîya bi dersanê ke vîyarte ra ameyî vetene, ganî komelo sîvîl bêro xurtkerdene, serdestîya huqûqî bêra caardene û kulturê demokrasîya zafrengî bêro averberdene.
Prosesê ‘Aştî û Komelê Demokratîkî’
Wexto ke polîtîkaya qeyûmî serê DEM Partî de ameye caardene û wekîlê ci ameyî tepiştene, CHP yo ke çi heyf o wext de hetê statukoyî de ca girewt, vateyêko sey “herçiqas vera Qanûnê Esasî de bo zî, ma do paştî bidê” aver berd. Nika hukmatê AKP-MHP yê mewcûdî, CHP’yî bi polîtîkayanê tayînkerdişê qeyûman ê serê şaredarî û merkezanê partîye dîzayn keno. Çareyo yegane yê na rewşe, ancax û ancax paştîdayîşê prosesê ‘Aştî û Komelê Demokratîkî’ yo ke hetê Birêz Abdullah Ocalanî ra ameyo destpêkerdene ra derbas beno. Ganî CHP esla fek paştîdayîşê nê prosesî vera nêdo û Komîsyon de cayê xo bipawo. Demokrasîye ancax bi xoverdayîşî yena averberdene.
