Seserrîya dardekerdişê Şêx Seîd û embazanê ey de bi pêşengîya Komela Paştî, Kultur û Perwerdeyî ya Şêx Seîdî de komxebatêk ameye organîzekerdene. Dr. Îsmet Konakî no proseso newe de muhîmîya na xebate ser o ma rê qisey kerd.
Komela Paştî, Kultur û Perwerdeyî ya Şêx Seîdî qezaya Sûr ya Amedî de bi munasebetê serrgêra vîrardişê Şêx Seîdî komxebata bi nameyê ‘Kurdîstan de 100 serrî: Heqîqet, Edalet û Aştî’ organîze kerd. Cigêrayox û nuştox Dr. Îsmet Konak zî sey qiseykerdox beşdarê na xebate bi. Îsmet Konakî ajansê ma rê na xebate û muhîmîya na xebate erjnaye.
‘Yeno zanitene ke seserra 20. de zaf çî qewimîyayî’
Seba muhîmîya Komxebata ‘Kurdîstan de 100 serrî: Heqîqet, Edelet û Aştî’ Dr. Îsmet Konakî fikrê xo wina îfade kerdê: “Tabî na komxebate zaf muhîm a seba şarê ma kurdan. Ma hêvî kenê ke nê kombîyayîşî, komxebatî zaf bibê. Çike sîyasetmedarî bibê, rojnameger, akademîsyen, tarixnasî yenê têhet qisey kenê, tarixî uca de erjnenê, probleman erjnenê, o semedî ra muhîm ê.
Ewro ma çi dî ewro ma dî ke derheqê seserre de, taybetî zî seserra 20. de tayê pêşkeşîyî virazîyayî, niqaşî virazîyayî. Yeno zanitene ke seserra 20. de zaf çî bî. Seba kurdan çi bî? Cîyakerdîye est bî, nîjadperestî est bî. Polîtîkayê asîmîlekerdene ameyî ca ardene. Tenkîl, tehdît, tedîp û tehcîr bîbî. Nî çî pêro seserra 20. de qewimîyayî. Ewro zî ma nî çîyan ser niqaş kenê.”
‘Lozan de Kurdî wayîrê statu nêbîy’
Dr. Îsmet Konakî wina domna: “Xo ra seserre naye ra ver 1925î de xoverdayîşê Şêx Seîdî qewimîya. No xoverdayîş zî zaf muhîm bî. Çira muhim bî? Têgêrayîşê Anatolya dest pêkerd, aye ra dima kurdan pawit ke seba kurdan alt otonomî bidîyo, yan statu bidîyo, e nêdîya ci dima ra reyna zî rixmo ke tay ewca de waadî dîyayî, sozî dîyayî. Mustafa Kemalî sozi dayî ci 1921î de kanuno bingeyîn virazîya. Goreyê nê kanunî, uca de maddeyen de nuştêne ke kurdî eşkenê sey otonomî biciwîyê. Nê çiyî nebî. Peynî de 1923î de peymana Lozanî ameyê îmzakerdene. Lozan de kurdî wayîrê çiyê nêbîy, wayîrê statu nêbîy.
‘Nameyê Şêx Şerîfî û Hesen Xeyrî begî yew mektube de est o’
Nika ez derheqê Şêx Seîdî de çîyêk vajî, bapîrê mi Hesen Xeyrî beg Dêrsim de tewrê nê xoverdayîşî bîbî. Bi rastî Dersimijî zêde nêzdî nêbîbî. Dersimijan zêde paştî nêdabî ci, hetkarî nêdabî ci. La belê bapirê mi Hesen Xeyrî beg tewrê ci bîy, şî cepheyê Xarpetî de uca de cepheyê fermandar şex Şerîfî reyde ame têhet. Şêx Şerîfî ci ra va ma mektub binusê. Mektube nuşte, a mektube de hem nameyê Şêx Şerîfî est o, hem zî nameyê Hesen Xeyrî begî est o. Mektube de nusenê ke wa eşîrê Dersimijî bêrê paştî bidê. Mektub şina Xozat resena destê dewlete, çi heyf ke mektube neresena eşîranê ma eşîranê Dersimijan. Uca de a mektube sey bahane amê şuxulnayene bi deste dewlete. Dewlete vat kî ‘Hesen Xeyrî beg paştî dano xoverdayîşê Şex Seîdî.’ Coka na mektube sey bahane şuxulnayê, 1925yî de Teşrîna peyine de Hesen Xeyrî beg ame dardekerdene.
No çî zî esto yanî, xoverdayîşî Şex Seîdî xeylê cayanê Kurdistanî de veng vetbî, muhîm bîy. Ewro zî ma vînenê ke pêro roşnvîrê ma, nuştoxê ma, sîyasetmedarê ma nê serebûtan nîqaş kenê, erjnenê, no muhîmo. Tarîxê ma ganîyoke ma bizanê. Tarîxê dewleta tirke, tarixê qirkerdişano, ganî ma naye bizanim.”
‘Kurdî ganî uca de herêmanê xo bipawê’
Dr. Îsmet Konak derheqê şerê mabênê Îsraîl û Îranî de kerd û wina vat: “Şerê Îsrail û Îranî nika hetêka muhîm o. Çira muhîmo şima zî zanê Qazî Muhamedî vatbî, ‘eke Acem hengemîn dano şima, bizanê ke zereyê nê hengemînî axû erzeno, jehr erzeno.’ Coka Kurdanê Îranî zaf çî ant, zaf dej ant, yanê Îran de zî cîyakerî bîy, vera kurdan nîjadperestî bîyî. Uca de heqê ci werîyayê, nê çîyî bîy, ewro zî no şer esto, şer de kurdî ewro ganî ma se vajî şer ra feyde girewtiş ney çimkî ewca de merdîmî mirenê, domanî mirenê, no zaf baş nîyo seba ma, la eke şer xorîn beno, Kurdî se bikerê ganî ke uca de herema xo bipawê. Seba pawitişê herema xo uca de xo rêxistin bikerê, bêrê têhet û peynî de biresê amacê xo. Nika no şer seke şima zî vat seba Lozanî muhîmo, lozan de xora Kurdistan bi deste hîrê dewletan ame parekerdene. Tirkîya Iraq û Surîye leteyo bîn mend o zî Rojhelat bîy.
‘Netewe dewletan seserra 20. de Kurdîstanî lete kerd’
Nika nê netewê dewletan seserra vîstine de zaf çîyî kerdî. Kurdîstan lete kerd her çîyî girewt bine bandora xo, girewt bine serdestîya xo. Newaştênê Kurdî wayîrê heqanê xo bibê, Kurdî wayîrê statu xo bibê. Ewro zî nê sînorî bedelênê, no ma pawitênê, cayêko zordestî esta peynî de no zordestî rijêna şona. Kurdan zî xo verda tekaşîna xo kerd, ewro zî hem Rojava de bibo hem Başur de bibo, hem zî Rojhelat de bibo şertî û merci bedelênê seba Kurdan, ganî ez reyna vana Kurdî xo rexistin bikerê vera her çîyî vera serdetî tekoşîna xo bidomnê.”
