Kabil de, cayê ke tede esêrê tarîxî yenê çinkerdene û huner qedexe yo, cinîyî rîskê tepişîyayîşî zî danê verê çimanê xo û bi rayîrê hunerî derheqê cuyayîşê xo de qal kenê.
Efxanîstan wextanê antîkan ra nata bîyo cayo ke zaf medenîyetî tede ameyê pêser. Esêrê hunerî yê Budîstan ê Bamîyanî û resmê dîwaran ê ke şikeftan de yê û tarîxê înan şono heta seserranê 5. heta 9. yê D.Î. (Dima Îsayî), nimûneyanê muhîman ê Budîzmî ra yenê.
Budayê Bamîyanî ke seserra 6. de ameyî viraştene, di heykelê bîyî ke deştê Bamîyanî de, merkezê Efxanîstanî de, kendalanê qûmkeran ser o ameybî neqişkerdene û berzîya înan 35 û 54 metre bî. Nê heykelî, hetê mektebê hunerê Budîstî yê Gandhara reyde, manzaraya kulturî ya hîraya Budîzmî bi hawayo tewr rînd nimûne kenê.
Huner newe ra ganî bi
Seserra 7. ya D.Î. de pê ameyîşê Îslamî Efxanîstan, semedê bawerîyanê dînî ra hunerê vîzuelî ameyî mehdudkerdene. Seserra 20. de hunerê vîzuelî newe ra ganî bîyî. Mektebê hunerî ameyî ronayene, tede Mektebê Huneranê Rîndan ê Kabilî zî ca girewt.
Esêrê hunerî ameyî talankerdene
Pê destpêkerdişê şerran û îşgalê Efxanîstanî hetê Yewîya Sovyetan ra, hunermendan zî sey welatijanê bînan ê Efxanan, mecbûr mendî ke koçê welatanê cîyayan bikerê. Wextê şerranê zereyî de esêrê hunerî yê tarîxî ameyî talankerdene. Bermayeyê tarîxî serranê yewinan ê îqtîdarê Talîbanî de ameyî texrîbkerdene û rijnayene.
Huner bi cinîyan aver şi
Efxanîstan de averşîyayîşê warê resmî de cinîyan rolêko muhîm girewt xo ser. Heyf ke, semedê sîstemê pederşahî û awanbîyayîşanê kokperestan ra nameyê zafêrê înan tarîx de nêvîyert. Vera heme astengan, zaf hunermendê cinîyî bîyî ke waranê resmî û hunerê bînan de xebitîyayê. Mîyanê nê hunermendan de, Şehrazat Aryubî ameye ver. Karakterîstîkê eseranê na hunermende ke warê resmê modernî, eseranê abstrakt û fîguratîfan de xebitîyena, yewîya edetî, nasnameya cinîye û modernîteyî yo.
Yewna hunermende Manîjeh Shafîq zî, eseranê xo de bala ancena temanê sey decê ke cinîyê Efxanî ancenê, bêvengîye û xoverdayîşî ser. Leyla Amîrî zî resmanê modernan virazena ke koç, şer û zehmetîyanê ke cinî û domanê multeciyan ê Efxanan ancenê ra îlham girewto.
Seba cinîyan her çî ame qedexekerdene
Talîbanî ke welat de îdare girewt xo dest, zafêrê fealîyetanê seba cinîyan ameyî vindarnayene. Resim, bî yewê înan fealîyetanê taybetan ra ke cinîyê Efxanî bi nimite dewam kenê ke bikerê. Vîst serranê peyênan de resmê dîwaran Efxanîstan de hunerêko vila bi, la pê agêrayîşê Talîbanî zafêrê nê eseran ameyî esterîtene, ewro resmo yegane ke şaristan de aseno, derheqê kincanê cinîyan de yo.
Têkoşînê cinîyan kerd resim
Welat de vera heme qedexeyan cinîyî waştişê azadîya xo ra fek nêveradenê. Saîma Reza ya 16 serre, ke wexto Talîban ame îqtîdar perwerdeyê xo ra mehrûm menda, wina vana: “Pê îdarê Talîbanî, ez zî sey mîlyonan keynekanê Efxanan perwerdeyê xo ra mehrûm menda. La cinîyan nê halî protesto kerd; heta ewro têkoşînê xo dewam kerd. Mi têkoşînê înan ra îham girewt û waşt ke vengê cinîyanê Efxanan berzkerdiş de rolê xo kay bikerî. Mi o resmo ke sereyê mi de bi, dîwarê yew mektebî ser o kerd.”
Tepişîyayîş da verê çimanê xo
Saîma Reza ke qal kena ke dîwarê mektebî yo ke aye resim ser o viraşto nezîyê noqtayê kontrolî yê Talîbanî de yo, wina dewam kena: “Mi şewe de tarî de, bi lez û bi hawayêk ke ferq nêkerê, viraşt. Ez zanayêne ke ez eşkena bêra tepiştene, la wexto ke mi hîkayeyê têkoşînê cinîyanê Efxanîstanî û herêmanê bînan ê dinya wendî û eşnawitî, mi xo bi xo va, çiqa qijk zî bibo, ganî ez zî rolê xo kay bikerî. Xebata mi teqrîben di saetî dewam kerd û mi heme malzemeyî verê cû keye de amade kerdbî. Şewa zivistanî ya serdine bî û endamê Talîbanî odanê xo ra teber nêvejîyayî. Coka mi eşka xebata xo temam bikerî. Resmê mi wextêko derg dîwar ser o mend. Ez texmîn kena ke Talîbanî manaya ci fam nêkerdbî yan zî firsend nêdîbî ke biesterê. Bextê mi ra, mi serfîraz bîya û ez plan kena ke nê rayîrî ser o dewam bikerî.”
