Serekê PSAKD’î Cuma Erçe eşkera kerd ke seba ke prosesê “Aştî û Komelê Demokratîkî” bi serkewtiş dewam biko, çi wezîfe bikewo mile înan ser, ê amade yê ke bîyarê ca û wina va: “ Rayîro ke nêameyo ceribnayene, aştî bîya. Nika wextê aştî yo. Îhtîyacîya kurdan, elewîyan û pêro welatijanê nê welatî aştî est a.”
4ê Gulana 1937 de, bi qerarê ‘Herekata Tenkîlî yê Tuncelîye’ yê Hukmatê CHP’yî yê o wextî, qirkerdişê Dêrsimî dabi destpêkerdiş, operasyon, serra 1938î de bi îmhakerdişî netîce girewt. Wezîrê Karanê Teberî yê verên Îhsan Sabrî Çaglayangîlî ke Qirkerdişê Dêrsimî de wezîfedarêko fermî bi, vîrardişanê xo de wehametî wina eşkera keno: “Îltîca kerdbî şikeftan. Artêşî gazê jehrinî şuxulnayî. Zereyê çêberê şikeftan de sey merreyan bijehr kerdê. Kurdê hewt serrî ra heta hewtay serrî, Dêrsim de qir kerdê. Herekatêko gonên bi. Dewaya Dêrsimî zî qedîyaye, otorîteyê hukmatî zî kewt dewre û Dêrsim, wina qedîya. Ewro ma eşkenî rehetî bikewî Dêrsim.”
Serranê 1937-38î de, netîceyê operasyonanê vera şarê Dêrsimî yê pîl û domanî de, bi des hezaran merdimî ameyî qetilkerdiş. Bi hezaran merdimî erdanê xo ra ameyî sirgunkerdiş. Bi hezaran domanê Dêrsimî, bi taybetî keyneke/çêneke keyeyanê xo ra, kokê xo ra ameyî cîyakerdiş. Nika Tirkîya de prosesêk domyeno. Eke no proses serkewo ganî Dewleta tirkan Terteleyê Dêrsimî û qirkerdişanê bînan reyde rî bi rî bêra.
Serrgêra qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey û averşîyayîşanê peynî ser o Serekê PSAKD’î Cuma Erçe ajansê ma rê qisey kerd.
‘Kurdan paştî daye komare’
Serekê PSAKD’î Cuma Erçeyî dîyar kerd ke polîtîkayanê Împaratorîya Osmanî yê zordest, yewîst, înkarker û qirkeran reyde elewîyanê ke bi seserran zulm dîbi, hetê rejîmê komare yê newe yo ke do bêro ronayene, hetê ey de ca girewt.
Serekê PSAKD’î Cuma Erçeyî wina va: “Demê ronayîşê komare de elewîyan rolêko aktîf girewt, paştîya maddî û manewî daye. Labelê hema ke komare nêameybî ronayene, Qirkerdişê Koçgirî reyde rî bi rî mendî û zerarê cîddî dîyê. Elewîyan hetê rejîmê komare de ca girewt û no helwestê xo domna. Hema ke komare îlan bî, çi heyf ke Qanûnê Esasî yê 1924î reyde rî bi rî mendî. Serra 1925 de, 30ê Teşrîna Peyêne de zî qanûnê tekke û zawîyeyan ame vetene û eynî sey ke bawerîya elewîyan, cemê înan ameyî qedexekerdiş, dergahê înan ser o dest ame ronayene. Heto bîn ra pîrîyîye, dadîyîye ke mîyanê nê qedexeyan de bî. Ancî zî paştî daye komare û semedê pêro newebîyayîşan xebitîyayî. La famê dewleta hakîme û zîhnîyetê yewîstî yew hawa nêvurîya, dişmenîya elewî, eektaşî û qizilbaşan a ke Osmanî ra dewre bîbî, dewam kerde.”
‘Dêrsim de qirkerdişêko zaf gird virazîya’
Serekê PSAKD’î Erçeyî va ke serrgêra 15. ya komare de, yewê qirkerdişanê tarîxî yê tewr leşer û bêinsafan, Qirkerdişê Dêrsimî ame caardene û rayberê şarê Dêrsimî ameyî qetilkerdiş û wina domna: “Şarê Dêrsimî polîtîkayanê sirgûnî ra rî bi rî reyde mend û bi hezaran dêrsimijî cayê ke nêzanîyenê, ameyî erşawitene sirgûn. Yewê rayberanê tewr muhîman ê şarê Dêrsimî, Seyîd Riza û embazê ey bi rayîr û metodanê teberê qanûnî, bi hîle û entrîkayan ameyî îdamkerdiş. Ma serrgêra 88ine ya nê îdamî de yê. Dêrsim qirkerdişêkê Elewî, Qizilbaş û kurdan o. Rejîmê neweyî yo ke elewîyan her het ra paştî daybî ci û hetê ci de bî, çi heyf ke zîhnîyetê hakîmî ra nêxelisîya û Dêrsim de elewî, qizilbaş û kurdan rê qirkerdişêko zaf gird da ciwîyayene. Bi qetilkerdişê rayberêkê şarî yê sey Seyîd Rizayî, hetê xo eşkera beyan kerdo. Trawmayê nêy 88 serrî yo ke dewam keno. Herçiqas têkoşîno ke serran ra yo esto ke, rî bi rî reyde ameyîşêk nêbî û na dirbetina xorîne nêameye dermankerdene. Arşîvî nêameyî akerdene, komîsyonê heqîqatî nêameyî ronayene, ozir nêame waştene û maxdûrîyetî nêameyî pêşwazîkerdene. Hesabê Dêrsimî ke nêame persayene, no bi sebebê qirkerdişanê neweyan reyde elewîyî rî bi rî mendî. Mereş, Çorum, Gazî, Sêwas, Madimak tayê nê qirkerdişan ê.”
Çinbîyayîşê ziwan, kultur û bawerîyanê cîyayan
Cuma Erçeyî eşkera kerd ke ê yê ke nêeşkenê tarîxê xo bipawî, mehkûmê xirabbîyayene yê û wina dewam kerd: “Welatê ma de na xirabbîyayene çiman ver de ya û nêna nimnayene. Yew qirkerdişê ke bîyo, ey reyde rî bi rî nêameyî û semedê qirkerdişanê neweyan firsend ame dayene. Komare nêbî demokratîk; komara ke nêbî demokratîk, lez peyser agêra û laîkîye û modernbîyayîşê ke hedef bî, nêameyî ca. Çareserîya demokratîk û aştiyane ya meseleya kurdan ke serê muzakereyî de bo, a ke nêameye viraştene, reyna netîceyê nêbîyayîşê demokratîkî yê komare yo.”
‘Ma seba prosesî amade yê’
Cuma Erçeyî nê çîyî vatî: “Ewro xebatê aştîye yê ke serê çareserîya meseleya kurdan de yê, firsendêko muhîm û tarîxî yê. Ganî no firsend rînd bêro ercîyayene û na rewşe ra fek nêveradîyo. Ma elewîyî her demê tarîxî de, gorê bawerîya xo hetê aştîye de bi. Ganî her kes pîya, azad û mîyanê aştîye de biciwîyo. Semedê nêy, ewro proseso ke dewam keno, ma hem teqîbkarê hem zî paştîdarê ey ê. Herçiqas ke tayê qesawet û etirê ma est ê ke ma wazenê ke no proses bi serkewtiş dewam biko. Vera pêro xebatanê bi nîyetê hewlî yê hereketê kurdan, dewlete hema ke gameyê demokratîkî yê pozîtîfî nêeştî, helwestêko samîmî nêdayo verê xo. No ma pêroyînan ser o tesîro xirab keno û ma keno bietir. La ancî zî, semedê prosesî ke bi serkewtiş dewam biko, çi wezîfe ke bikewo milê ma ser, ma hadre yê ke bîyarê ca. Çimkî rayîra tenya ke nêameye ceribnayene aştî bîya. Nika wextê aştîye yo. Îhtîyacîya kurdan, elewîyan û pêro welatijê nê welatî aştîye est a. Îhtîyacîya kedkaran û feqîran zî bi aştîye est a. Îhtîyacîya tebîeto ke her roje yeno tehrîbkerdiş û çinkerdiş, kemeran, bîrran, çeman, daran, kurm û teyr û tûrî bi aştîye est a. Semedê ameyoxê domananê ma aştîye îhtîyacîyêka zarûrî ya û semedê awankerdişê na aştîye wezîfeyî kewenê milê her kesî, milê ma pêroyînan ser.”
Heme hepsîyê sîyasî ganî bêrê veradayene
Cumayî tewr peynî wina qisey kerd: “Ganî dewlete pêro qirkerdişê ke vîyarte de bîyê, înan reyde rî ri rî bêra; polîtîkayanê xo yê yewîst, înkarker, îmhaker û asîmîlasyonîstan ra fek vera bida; pêro qanûnê antî-demokratîkî û qanûno esasî bêrê vurîyayene; pêro hepsê ke fîkîranê xo yê sîyasîyan ra heps de yê, bêrê veradayene; dewê ke ameyê veşnayene û rijnayene, newe ra îmarî rê bêrê akerdene; qedexeyê organîzebîyayîşî yê her hawayî bêro hawaneyene. Nê çîyî semedê ma pêroyînan û semedê pêro heqan avzel ê û weşatişê ma yo muşterek o.”
