Dêra Keldanîyan a Mar Petyûnî, merkezê Amedî de, Mîyanê Sûrî de yew awanîyê tewr girîngan ê tarîxî û dînîyan ra yew a. Na dêr, semedê cemaatê keldanîyanê Katolîkan ê Amedî sey merkezêko ruhanî xizmet kena û eynî wext de bi mîmarîya xo ya bêmîsale şahidîya cuyayîşê zereyê Sûrî yê zafkulturî kena.
Şîyayîşê tarîxî yê Dêra Mar Petyûnî hetanî seserra 17. şino. Goreyê tayê çimeyan, dêr teqrîben serra 1681î de ameya viraştene. Na awanî, tarîxê xo yê dergî de ge ge tamîr dîyo û bi restorasyonan newe ra ameya candarkerdene. Bitaybetî, wextê pêkewtişanê ke serra 2015î de Mîyanê Sûrî de qewimîyayî, dêre zî hetê hêzê dewlete ra zirarêko pîl dî. Zaf cayê ci xera bîbî.
Labelê, çarçeweya xebatanê newekerdişê Sûrî de, Dêra Mar Petyûnî zî restore biye. Dima ke restorasyonê ci temam bi, dêre serra 2023î de bi merasîmêk newe ra îbadetî rê ameye akerdene û ewro hem semedê cemaetê keldanîyan hem zî semedê ziyaretkerdoxan akerde ya.
Mîmarîya dêre
Dêra Mar Petyûnî, mîmarîya herêmî ya Amedî ra nimûneyêko zaf baş o. Awanî bi kerreyê bazaltî yê sîyayî ke sembolê şaristanî yo, ameya viraştene. Mîmarîya ci planêko çargoşeyî ser o ya û sade ya. Zereyê dêre de hîrê nefî (bejî) est ê û nê nefî bi stûnanê qewînan yewbînan ra abirîyenê.
Dêre wayîrê hewşêko zaf weş o. Nê hewşî de, birca zengile ya ke dima ra ameya viraştene, balê ancena. Motîfê ke kerran ser o neqişîyayê û karê destî yê zereyê dêre, hûnerê wextê xo mojnenê. Na awanî, hem bi heybetê xo yê teberî hem zî bi xemgînîya xo ya zereyî merdiman ser o tesîrêko xorîn veradana.
Girîngîya dêre
Dêra Mar Petyûnî tenya awanîyêka dînî nîya, eynî wext de sembolê kulturê pêroyî û mîrasê birayîya şaran a. Mozaîkê bawerîyan ê Amedî ke bi seserran o dewam keno, vet verê çiman. Na dêr, çarçeweya “Keleyê Amedî û Baxçeyanê Hewselî” de, Lîsteya Mîrasê Dinya ya UNESCO’yî de ca gêna. Naye ra, sey mîrasêko cîhanî yena pawitene. Ewro sey dêrêka aktîf a, seba cemaetê keldanîyanê ke hûmara înan kemî bîya zî, ca de yewîye ya.
Netîce de, Dêra Mar Petyûnî, bi tarîxîya xo ya xorîn, mîmarîya xo ya bi heybet û manaya xo ya kulturî, mîyanê Sûrî de qîmetêk o. Ziyaretkerdişê na dêre, şinasnayîşê tarîx û ruhê Amedî rê berêk akeno.
Ezîz Mar Petyûn Kam o?
Tarîxê bîyayîşê Mar Petyûnî ke sey apê xo Yazdînî keyeyêko putperest ra yeno, dîyar nîyo. Labelê, nuşteyanê Sînodê Senî yê ke serra 449î de ameyî arêkerdene de ameyo tesbîtkerdene ke o serra M.S. (Mîladî ra dima) 410 de şehîd biyo. Dima ke waftîz beno, 14 serrî hetê apê xo de maneno û babetanê ayînî de xo xurt keno, dima manastir ra vejîyeno û dest pêkeno ke xirîstîyanîye bi putperestan bido şinasnayene. O şaristanê Hemedanî de, ke erdanê ewroyênan ê Îranî de ca gêno, ameyo dinya. Hetanî peynîya seserranê 4. û 5. na herême bi nameyê Bet-Laspar ameyêne zanayene.
Sey ke yeno zanayene, nê dewrî de dêranê rojhelatî û rojawanî estbîyê. Nê derî semedanê sîyasîyan ra yewbînan ra dûrî kewtîbî û çimkî parçeyê di împaratorîyanê cîyayan bîyê. Dêra ke binê hîmayeya Qralîya Persan de bîye, ci rê Dêra Rojhelatî; a ke binê hîmayeya Qralîya Roma de bîye û welatanê Bîzans û rojawanî zî mîyan de bîyê, ci rê zî Dêra Rojawanî ameyêne vatene. Reyna o wext, xirîstîyananê ke Aramî qesey kerdêne rê Bet-Aramaye (Aramîyê Neweyî), şarê rojhelatî yê ke Yewnanî û Latînkî qesey kerdêne (Bîzansijan) rê zî Bet-Romaye ameyêne vatene.
Şaristananê herêma Medaye û Hemedanî de, putperestan bi desan bawerîyê cîyayî estbîyê. Mar Petyûnî nê cayan de merdimanê ke wayîrê bawerîyanê zaf-homayîyan bîyê, înan rê yew homayî teblîx kerde û va ke “Xelisker Îsa Mesîh” semedê îsbatkerdişê naye ameyo mîyanê ma. Metropolîtê Nîzîpî Avdîşoyî hetanî seserra 14. zaf behsê nê ezîzî kerdo.
Qralê Persan Şapûr II., dorê serranê 362î de, verî weş pêşwazî kerdo ke xirîstîyanî, bitaybetî putperestî, yew homayî tercîh kenê, la dima ra çend rey qetlîamî viraştî û serekê înan şawitî surgûnî. Rayêk de 275 kesî erşawitî herêmanê Amedî û Musulî. Îhtîmalêko pîl o ke mîyanê nê merdiman de Mar Petyûn zî estbîyo, çimkî apê ey Yazdîn zî uca bi. Yazdîn, ke destpêkê seserra 5. de waftîz biyo, newe ra agêreno herêma Mahabadî û uca ne tenya Încîl vila keno, her wina herêmanê dûrîyan rê hewarîyan erşaweno û xeylêk manastir û dêran awan keno. Nînan ra tewr girîngî manastirê Şuhalmaran û Rabban Hudaywî bîyê. Rabban Hîrmîz nê manastiran de pîl bîyo. Mar Abrahamo ke embazê semînerî yê Rabban Hîrmîzî bi, şîyo Bet Madaye (Musulê ewroyên) û herêma Batnaye de manastirêk awan kerdo. Dima ke Yazdîn merdo, birazayê ey Petyûnî nê xebatanê apostolîkan dewam kerdê. Na herêma metropolîtîke ya Mahabadî seserra 7. de bi temamî bîye vîndî.
Mar Petyûno ke Hemedan de, o wext Bet Laşpar de, ameyo dinya û dima ra xebitîyayo, çend reyî ameyo eştene Royanê Gozîn û Sînî, la nêmerdo. Qralê xirîstîyanan ê na herême Ador Hormîz û keynaya ey Anahît nê royan de ameybî xeniqnayene. Semedê xizmetanê ey ê pîlan ê seba dêra o wextî û bawerîya ey a xurte ya ke hemkarîya ey ra ameyêne, dêre destpêkê seserra 6. de Mar Petyûnî sey şehîd qebul kerdo. Roşana nê ezîzî 25ê Teşrîna Verêne sey îlan bîya û tayê cayan de zî 3ê Teşrîna Peyêne yena vîrardene. O, Hindîstan de ezîzêko zaf namdar û heskerde yo.
