Tirkîya de, pergalo cerdevanî seranê 1980an de, wexto ke Kurdistan de PKK destpê xoverdayişî kerd, sey yew politikaya Dewleta Tirkî vejîya meydan, kongreya tarîxî ya PKK’î ra pey, êdî ganî nê pergalê zilmî werte bêro wedarnayîş.
No pergal, 1985 de qanûnê dewe de bedilnayîş kerd fermî û armancê ci bi ke cerdevananê dewan ra hetê dewlete ra çekan bêro dayîş û têkoşînê PKK’î de sey silgirêk (amûrêk) bêro şuxulnayiş. Labelê, pergalo cerdevanî ke nêzdiyê çewres serrî yo dewam keno, hem hetê komelkî ra hem zî hetê huquqî ra bîyo sebebê munaqeşeyanê cîddîyan. No nuşte de, problemê pergalê cerdevanî û sebebê wedarnayişê nê pergalî ser o bêro vindertiş.
Tarîxê pergalê cerdevanî
Pergalo cerdevanî, seranê 1980î de zey yew stratejîya ke hetê dewleta ra vera fealiyetanê PKK’î ke Kurdistan de destpê pawitişê heqanê şarê kurdî, vejîya meydan. Armanco bingehîn o Dewleta Tirkan o bi ke şarê mintiqaye çekdar bikero û verba PKK’î de bido şerkerdişî, çimkî Kurdistan de tesîrê PKK’î her ke şînî zêdîyaynî. Cerdevanan yew hetî ra dewlete ra destegê îstîxbaratî û lojîstîkî temin kerd yew hetî ra zî şarî zilm kerd û sey mafya xo rêxistin kerd. Tatbikkerdişê pergalî de, hem problemê etnîkî hem zî yê komelkî zêde kerdî û bî sebebê zaf binpêkerdişanê heqanê merdiman. Pergalo cerdevanî, sebebê problemanê xo yê fonksiyonelî rê yenî rexnekerdiş. Nê problemî, binê sernameyê cêrênan de şenê bêrê cigêrayiş:
Binpêkerdişê heqanê însanan
Sucanê ke cerdevanan tede ca girewto, yew hetê tewr munaqeşeyin o pergalî yo. Tay cerdevanî ke sucanê zey koçkerdişê zorî, remnayiş, kiştiş û xesp de nameyê xo yeno, bawerîya komelkî ya ke mintiqa de xirab kerda. Goreyê raporanê organizasyonanê heqanê însanan, hêzê bêkontrolî û şuxulnayişê çekan o ke cerdevanan kerdo, bîyo sebebê binpêkerdişanê cîddîyan. Na rewşe, prensîbê dewleta huquqî ser siya gêna.
Problemê Etnîkî û Komelkî
Pergalo cerdevanî, mintiqayan de ke nufusê kurdan zaf o, problemê etnîkî zêde kerdî. Zafaneyê cerdevanyan eslo xo ra kurd bî, labelê pergalî mabênê şarê mintiqa de yew parçebîyayiş ke şiklê “hetkarê dewleta” û “muhalifê dewleta” viraşt. Na rewşe, pêveciyayişê mabênê eşîran de gur kerd û aştiya komelkî tehdit kerd.
Kontrolnêbîyayişê Huquqî
Statuyê huquqî û mekanîzmayê kontrolkerdişê cerdevanan kêmî yê. Nê kesan ke hetê dewleta ra ameyê çekdarkerdiş, zaf rey bê yew perwerdeyê hewlî kar kenê. Wina zî, birayîrberdişê yew pêvajo darazî yo bandor vera sucanê ke cerdevanan kerdê, fehmo bêcezamendişî qewî kerdo.
Mesrefê Ekonomîkî û Komelkî
Pergalo cerdevanî, budceyê dewleta rê yew baro giran viraşt. Maaşê û mesrefê binî yê des hezaran cerdevanan, yew baro ekonomîk pêk anê, eyni wext de dewamkerdişê pergalî eno persayiş. Wina zî, bîyayişê cerdevanî seba nufusê ciwanî yo ke mintiqa de “şuxul”, yew wextê derg de şeno bibo sebebê problemanê komelkî.
Çira ganî bêro wedarnayiş?
Wedarnayişê pergalê cerdevanî, hem seba aştîya komelkî hem zî seba prensîbanê dewleta huquqî yew mecburîyetî yo. Sebebê cêrênî, na fikrî tesdîq kenê:
Viraştişê aştîya komelkî:
Pergalo cerdevanî, mabênê şarê mintiqa de bîyo sebebê vindîyayişê baweriyî û yewbîyayişê komelkî zehmet kerdo. Wedarnayişê pergalî, şeno problemanê etnîkî û komelkî kêm bikero û pêvajoya aştiyî rê ardim bikero. Hêzê bêkontrolî yê cerdevanan, prensîbê dewleta huquqî rê dijî yê. Wedarnayişê pergalî, do emniyet bi hawayêko profesyonel û şeffaf bêro birayîrberdiş.
Mutabiqbîyayiş bi standardanê heqanê însanan:
Organizasyonê mîyanêneteweyî yê heqanê merdiman, yew wextêko derg o wedarnayişê pergalê cerdevanî waştê. Wedarnayişê pergalî, şeno qeydê heqanê merdiman ê Tirkîya hîna weş bikero. Ewro, hêzê emniyetî yê profesyonelî û îmkanê teknolojîkî, vera pergalê cerdevanî çareserîyanê hîna bandoran pêşkeş kenê. Dewlet, vera çekdarkerdişê şarê mintiqa, ganî emniyetî çarçewaya profesyonel de temin bikero.
Netîce
Pergalo cerdevanî, senî ke yew demê tarîxî yo muayen de zey yew polîtîkaya emnîyetî vejîya bo meydan zî, ewro hem hetê komelkî ra hem zî hetê huquqî ra bîyo, yew rewşa nêdewamkerdeyîn. Problemê pergalî yê zey binpêkerdişê heqanê merdiman, problemê etnîkî û kontrolnêbîyayîşê huquqî, wedarnayişê ey mecburî kenê. Tirkîya, seba qewîkerdişê aştiya komelkî û prensîbê dewleta huquqî, ganî pergalê cerdevanî biwedarno û rîyê xo politikayê emniyetî yê modern û şeffafî rê tadero. No gam, hem do rewşa emniyetî ya ke mintiqa de hîna weş bikero hem zî do haysiyetê mîyanêneteweyî yo Tirkîya qewî bikero.
