Serrgêra Qirkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey û averşîyayîşanê peynî ser o Serekê Cemxaneyê Bagcilarê Stenbolî Zeynel Koç dîyar kerd ke Qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey, tena wedartişê serekêkê sîyasî nîyo, hetê bawerîya elewîyîye û şarê kurdî ra şikitîşêko tarîxî yê bingehîn o.
4ê Gulana 1937 de, bi qerarê ‘Herekata Tenkîlî yê Tuncelîye’ yê Hukmatê CHP’yî yê o wextî, qirkerdişê Dêrsimî dabi destpêkerdiş, operasyon, serra 1938î de bi îmhakerdişî netîce girewt. Wezîrê Karanê Teberî yê verên Îhsan Sabrî Çaglayangîlî ke Qirkerdişê Dêrsimî de wezîfedarêko fermî bi, vîrardişanê xo de wehametî wina eşkera keno: “Îltîca kerdbî şikeftan. Artêşî gazê jehrinî şuxulnayî. Zereyê çêberê şikeftan de sey merreyan bijehr kerdê. Kurdê hewt serrî ra heta hewtay serrî, Dêrsim de qir kerdê. Herekatêko gonên bi. Dewaya Dêrsimî zî qedîyaye, otorîteyê hukmatî zî kewt dewre û Dêrsim, wina qedîya. Ewro ma eşkenî rehetî bikewî Dêrsim.”
Serranê 1937-38î de, netîceyê operasyonanê vera şarê Dêrsimî yê pîl û domanî de, bi des hezaran merdimî ameyî qetilkerdiş. Bi hezaran merdimî erdanê xo ra ameyî sirgunkerdiş. Bi hezaran domanê Dêrsimî, bi taybetî keyneke/çêneke keyeyanê xo ra, kokê xo ra ameyî cîyakerdiş. Nika Tirkîya de prosesêk domyeno. Eke no proses serkewo ganî Dewleta tirkan Terteleyê Dêrsimî û qirkerdişanê bînan reyde rî bi rî bêra.
Serrgêra qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey û averşîyayîşanê peynî ser o Serekê Cemxaneyê Bagcilarê Stenbolî Zeynel Koç persanê ajansê ma rê bi zerrî ra verpers da.
-Qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey ê 15ê Teşrîna Peyêne 1937î de, çarçiwaya bawerîya elewîyîye û şarê kurdî de senî nuqtaya şikitîşî ya tarîxî ya? Nê qirkerdişî hafizaya kolektîfe ya bawerîya elewîyîye de ca yê çiturî girewto?
Qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey, tena wedartişê serekêkê sîyasî nîyo, hetê bawerîya elewîyîye û şarê kurdî ra şikitîşêko tarîxî yê bingehîn o. Ganî herekata Dêrsimî yê 1937-38î sey topyekûn cezakerdişê herêmêke, zordarîkerdişê sîstemêkê bawerîye û prosesê çinkerdişê nasnameyê/kamîya şarêkî bêro wendiş. Seyîd Riza, tena serekêko xoverdayox nîyo, eynî wext de ocaxzade yo, yanî rayberêko giredayeyê zincîra ruhanî ya bawerîya elewîyîye yo. Îdamkerdişê ey, manaya xo de, qefilnayîşê vengê elewîyîye, cîgerayîşê edaletî û famkerdişê rizayîye yê nê erdan bi destê dewlete yo.
Nê sebeb ra Dêrsim, hafizaya elewîyan de tena cograrafya nîya, dirbeyêk û wijdanêk o, mîrasê xoverdayîşî yo. Ewro hema zî cayo mezelê Seyîd Riza nimite têpişîyeno, no mojneno ke hema zî nê rîbîrîameyîşî ra remîyeno. Seba ma elewîyan mesela edaletî ya ewroyî zî ya. Ma wina fikerîyenî ke heta ke na dirbe reyde rîbirî nêameyîyeyo, Tirkîya de aştîyêka raşte, aştîyêka komelkî ke pîya xo serê heqîqetî ronîyayo, awan nêbena.
-Paradîgmaya Aştîye û Komelê Demokratîkî ke bi serekîya Birêz Abdullah Ocalanî de aver şina, herçiqas hêdî bo zî, rayraşîyayîşê xo de ya. Awanbîyayîşê aştîye nê erdan de û çareserkerdişê meselayanê bînan ê bingehînan ê Tirkîya zemînêkê demokratîkî ser o, çî maneyêke îfade keno? Bi hesabê komelê elewîyan û rêxistinanê ey pawitiş û waştişê şima çî yê?
Aştîye, bawerîya elewîyîye de tena vindertişê çekan nîyo, awankerdişê nîzamêkê komelkî yo ke rizayîye tede serdest a. Paradîgmaya Aştîye û Komelê Demokratîkî ke hetê Ocalanî ra ameya averberdiş zî, bingeh de fîkrê xoîdarekerdişê şaran, bawerîyan û kulturîyan esas gêna. Na paradîgma, modelêkê komelkî vîneno ke famkerdişê dewlete yê welatîyê yewtîpî pers keno, herêmî de xo rêxistin keno, xo serê azadîya cinîye û seyyewbînayîya bawerîye ronano.
Ma sey komelê elewîyan, nê çarçewe de gameyê şênberî pawenî:
Cemxaneyan rê statuyê îbadetxaneyê fermî bêro dayîş,
Awanbîyayîşê tekpawitî yê Diyanetî bêro wedartiş,
Mufredatê perwerdeyî de seyyewbînanîya bawerîye û tarîxnûştişêko serê heqîqetî bingehgirewte ca bigîro,
Qirkerdişî bêrê şinasnayîş û tezminatê înan bêro dayîş,
Dewlete têkilîya xo ya bi elewîyan reyde, zemînê welatîbîyayîşê têduştîye ser o newe ra awan bikero.
Aştîya raşte, la tenê bi edaletî mumkun a. Heta ke nê welatî de elewî, kurd, ermenî, suryanî, êzidî, cinî û karkerî eynî sifre de têduştî nêrûniştî, çekuya “aştîye” tena sey temenîyêke manena. Ma elewîyî, prosesê aştîye sey rayîrê pêvînayîşê heqîqetî û awankerdişê nîzamê rizayîye yê nê erdan vînenî.
-Tarîxo nezdî de komelêko ke mîyanê qirkerdişanê sey Meraş, Çorum, Sêwas, Gazî ra vîyarto û qet yewê înan reyde rî bi rî nêameyayo, heta netîceyê hukukî zî nêameyê girewtiş. Ma kewenî serrgêraya 88ine ya qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey, nêzanayîşê cayanê mezelanê înan ser. Eke Tirkîya bi dewlete û komelê xo ra raştî hetê xo bida demokrasîye, ganî seba kîfşkerdişê nê dirbanê giran û rîbîyayîşî çiturî nezdî bibo?
Bê rî bi rîameyîşî demokrasî nêbena. No welat, heta ke vêradeyê xo reyde helalîye nêwaşta, nêeşkeno aqibetê xo awan bikero. Qirkerdişê sey Meraş, Çorum, Sêwas, Gazî û Dêrsimî, tena wijdano komelê Elewîyan de nîyo, wijdano heme Tirkîya de dirbê yê ke nêgirewtî. Eke dewlete bi raştî wazena demokratîk bîkero;
Ganî arşîvanê xo akero, heme belgeyanê nê serebûtî pêşkêşê rayapêroyîye bikero.
Ganî komîsyonê cîgerayîşî û heqîqetî yê xoserî bêrê ronayîş, qalîkerdişê mexdûran û şahîdan bêrê daxilkerdişê tarîxnûştişê fermî.
Ganî mekanîzmayê edaletê tamîrkerdoxî bêrê şuxulnayîş; cayê mezelan bêrê eşkerakerdiş, polîtîkayê rahabîlîtasyonî yê şênberî ke wêtêrê ozrê sembolîkî de yê, bêrê tetbîqkerdiş.
Ganî mufredatê perwerdeyî de nê hêwlî bi hawayêko durist bêrê qalîkerdiş, ganî hişmendîya “reyna esla” bêra dayîş neslê neweyî.
Ma elewîyî, tena hesabê vêradeyî nî, heqîqetê aqibetî wazenî.
Qisaya Seyîd Rizayî ya ke dare de va: “Ma ewladê Kerbela yê, ma zulmî rê rizayîye nîşan nêdanî” pûsulaya rayîrê ma ya. Çi roj ke dewlete eşkîya na qisa bişnawo, a roj nê erdan ser o rayîrê aştîya raşte û demokrasîya heqîqî abeno.
