Semedê bingeyî yê Qirkerdişê Dêrsimî, polîtîkayê înşakerdişî yê dewlete-netewî bî. Çimkî Dewleta Tirkan, nasnameyê kurdê elewî sey parçeya nasnameyê netewî yê tirkan nêdînî, çimkî nufûsê kurdê elewî, polîtîkayê dewlete yê “yew ziwan, yew dîn û yew miletî” ra çewt bî.
Mabenê serranê 1937 û 1938î de, Herêma Dêrsimî ke şaristanê Erzîngan, Xarpêt, Sêwaz, Meletî, Çewlîg û Mamekîye est ê, xususî nê şaristanan de bi pergalî bi hezaran kurdê elewîye ameyê qetilkerdiş, surgunkerdiş û asîmîlkerdiş. Goreyê çimeyanê dewlete yê fermî no qirkerdiş sey “Îsyanê Dêrsimî” vîyareno.
Dêrsim, demê Împaratorîya Osmanîyan de her tim sey herêmêka xoverdekar ame dîyîş. Na herêm de her tim kurdê elewî (kizilbaş) cuyayê. Demê Dewleta Osmanîyan de mabenê serranê 1876 û 1923î de 11 serewedaritişî na herême de ameyî cuyayîş. Nê serewedartişî de rayverê eşîrî waştê herêma înan xoser bibo. Bi awanbîyayîşê Komare, înşakerdişê dewlete-netewî destpê kerd. Xususî herêma Dêrsimî bî hedefê Dewleta Tirkan ê polîtîkayê tirkperestîye.
Serra 1925î Planê Şark Islahatî ame qebulkerdiş, çarçiweya nê qanûnî zî ame plankerdiş ke nufûsê kurdî bêro asîmîlekerdiş û na herême bikewa binê kontrolê dewlete. Qanûnê Îskan û ‘Tuncelî’ awanîya rayverîya Dêrsimî bedilnayê, xususî bi qanûnê Tuncelî verê operasyonê lejkerîye akerdê.
Semedê qirkerdişî
Semedê bingeyî yê Qirkerdişê Dêrsimî, polîtîkayê înşakerdişî yê dewlete-netewî bî. Çimkî Dewleta Tirkan, nasnameyê kurdê elewî sey parçeya nasnameyê netewî yê tirkan nêdî, çimkî nufûsê kurdê elewî, polîtîkayê dewlete yê “yew ziwan, yew dîn û yew miletî” ra çewt bî. Planê Şark Islahatî, qisekerdişê kurdkî qedexe kerd û şert kerd ke xususî domanê kurdê elewî perwerdeyê tirkî bigîrê. Goreyê raporanê Îsmet Înonu û Celal Bayarî yê Şark Islahatî, herêma Dêrsimî sey “tehdît-gefê zereyî” ame dîyayîş. Serewedartişê Koçgîrî ra kesê ke remayî, şîyê herêma Dêrsimî, no zî seba dewlete gefêk bî.
Qirkerdişê Dêrsimî bi fermî 4ê Gulane 1937î bi qerarê Heyetê Wezîran ê “Herekata Tedîp û Tenkîlî” despê kerd. Harekat bi 3 daraxî virazîya û hetanî peynîya serra 1938î domya. Çi heyfo ke qirkerdiş de Artêşê Dewleta Tirkan, gazê kîmyewî, teyyara, çekanê modernî şuxulna. Hetta fermandarê Artêşê Tirkan Osman Pamukoglu dîyar keno ke qirkerdiş de 20 tonî gazê kîmyewî yê klorasetofenon û îperîtî ameyê bikarardiş.
Qewimyayîşê avzelî
Qewimyayîşê Pirdê Xarçikî: Adara 1937î de çi heyfo ke lejkerêko Artêşê Dewleta Tirkan kênayêk ra tecawiz kerd, no ser zî endamê eşîrê Demenan û Haydaran no qewimyayîşî ra nêrazîbîyayîşê xo nîşan dayê.
Îdamkerdişê Seyîd Rizayî: Rayverê Herêma Dêrsimî Seyîd Riza û lajê ey Resîk Hueyîn û embazanê ey, pîya 15ê Teşrîna 1937î, Xarpêt de ameyê îdamkerdiş, goreyê notê şexsî yê Sabrî Çaglayangîlî ra Dêrsim qirkerdişêk ame kerdiş.
Qirkerdişê Zînî Gedîxî: Serra 1938î de bi hezaran sivîlî, Zînî Gedîxî ra nêçare koç kerdê labelê uca de doman, cinî, îxtîyar bi hezaran kurdê elewî ameyê qetilkerdiş.
Kênayê Vîndîbîya yê Dêrsimî: Qirkerdişî ra pey kênayê ke xelisyayî, subayê Artêşê Tirkan ra sey xizmetkar û ewladî ameyê dayîş. Nê kênayan xususî ameyî asîmîlekerdiş.
Rehendê Qirkerdişî
Goreyê çimeyanê fermî yê Dewleta Tirkan, no qirkerdiş de 13.160 kesî ameyî qetilkerdiş û 11.818 kesî zî ameyî surgunkerdiş la goreyê çimeyanê herêmî û tarîxzanan no qirkerdiş de 50 hezar kesî ameyî qetilkerdiş.
Komeleya Heqanê Mêrdimî na babete de aşkera kena ke no qirkerdiş goreyê Pêameyîşê Qirkerdişê 1948î yê Miletê Yewbînanî, no qirkerdiş ganî sey jenosîd bêro qebulkerdiş. No qirkerdiş de îmhakerdiş tena fizîkî nêbîyo, heto bîn ra bi polîtîkayê surgunkerdiş, asîmîlasyonî dewam kerdo.
Tesîrê komelkî û netîceyê Qirkerdişî
Qirkerdişê Dêrsimî, çi heyfo ke awanîya kultur û demografîya herêmî kokî ra bedilna, bi hezaran ameyî kiştiş, dewan ameyî veşnayîş û keyeyî zî vila bîyê. Cografyaya Dêrsimî bê însan veradîya. Qirkerdiş ra pey Dêrsim de ziwan, bawerî û kultur ame qedexekerdiş, xususî qiseyê kurdkî û lehçeya kurdkî kirmanckî ame qedexekerdiş. Merkezê bawerî yê elewî dest ser ame ronayîş, herêm de seba ke tirkî tesîrker bibo, dibistanê wendegehê rakewteyî ame viraştiş. Çi heyfo ke qirkerdiş, şarê Dêrsimî de travmayêk viraşt. Estaneka “Kênayê Vînî yê Dêrsimî” bî sembolê dej û parçebîyayîşê keyeyê dêrsimijan.
No qirkerdiş, rîbirî ameyîşê Dewleta Tirkîya yê demê vîyarteyê xo de cayêko avzel gêno. Serra 2011î de Serekwezîr Recep Tayyîp Erdogan bi nameyê Dewleta Tirkan ozrê xo waştbî la belê seba ke gamê şênber nêameyî eştiş, no ser ozrê Erdoganî cayê xo nêgirewt.
Hewna CHP’î ra Sezgîn Tanrikulu bi nameyê partîya xo ozur waştbî.
Ganî Qirkerdişê Dêrsimî ser o arşîvê Dewleta Tirkan bêro akerdiş, cayê goristanê komî bêrê dîyarkerdiş û cayê Goristanê Seyîd Rizayî bêro dîyarkerdiş. Rojê ma de Komeleya Heqê Merdiman û DEM Partî seba ronayîşê “Komîsyonê Heqîqetî” têkoşîn danî û wazenê no qirkerdiş bi fermî bêro şinasnayîş.
No qirkerdiş, netîceyê înşakerdişê Dewleta Tirkan ê dewlete-netewî yo. Bi no qirkerdiş ame waştiş ke nasnameyê kurdê elewî bêro çinkerdiş. No qirkerdiş tena fizîkî nîyo, eynî demî pêvajoya rijyayîşî ya kulturî û komelkî yo.
Kilmvateyê nê qirkerdişî yê ruhê xoverdayîş û gêrayîşê adaletî nê vatişê Seyîd Rizayî yo: “Mi nêeşkîya verba zuranî şima de xover bido, no mi rê bî derd la mi zî verba şima de çok nêrona, no zî şima rê bibo derd.”
