Hemverfeka Komîsyonê Ziwan, Kultur û Hunerî Cemîle Turhalli va: “Ma eşkenê bivajê ke Tirkîya bîya goristanê ziwanan, eke ziwanan binê temînatî nîrê girewtişî, do yew ziwanî zî nêmaneno.”
Neteweyê Yewbîyayîye ra girêda Rêxistinê Kultur, Zanistî û Perwerdeyî (UNESCO) serra 1999î de roja 21ê Sibate sey “Roja Ziwanê Dayîke ya Mîyanêneteweyî” qebul kerd. Îlanbîyayişê na roje ra nika na roje seba averşîyayişê ziwanî yena firazkerdene. Goreyê malûmatê UNESCO’yî 7 hezar ziwan ser Dinya de yenê qisekerdiş la belê seyî ra 40î nê ziwanan çinbîyayiş û asîmîlasyonî reyde rî bi rî de yê.
Tirkîya de 18 ziwanî çi heyfo ke helîya û vînî bîyê. Ziwanê kurdkî zî polîtîkayê asîmîlasyon û qedexekerdişî ser o hîna binê tehlûkeyî de yo. Sazî û dezgeyê ziwanê zî seba hîşmendî, balantişê telûkeyê asîmîlasyonê yê ziwanê kurdkî ser o na roje de tewir bi tewir çalakî organîze kenê, xususî kirmanckî ser o xebatê sey konser, panel û şayî yenê kerdene. Çi heyfo ke seba ke bi ziwanê dayîke perwerde nîno dayiş, no ser zî xususî kirmanckî la belê kurmancî zî binê tehlûkeyî yo û no ser ganî ziwano kurdkî bibo fermî û bi ziwanê dayîke yê perwerdeyî bêro dayene.
Muhîmîya Roja 21ê Sibate û vînîbîyayişê zaravayê kurdkî kirmanckî, kurmancî û ziwanê şaranê bînî yê sey hemşînkî, lazkî, suryankî û sewbî ser o Endama MYK’î ya DEM Partîye û Verfeka Komîsyonê Ziwan, Kultur û Hunerî yê DEM Partî Cemîle Turhalli rojnameyê Xwebûnî rê qisey kerd. Cemîle Turhalli bi serrana ke bi can û zerrî seba averşîyayişê ziwanê kurdkî xebityena. Persanê rojnameyê ma rê Birêz Cemîle Turhalli bi zerrî ra cewab da.
Birêz Cemîle Turhalli çarçiweya 21ê Sibate de ti eşkena ma rê telûkeyê vînîbîyayişî yê kirmanckî biercne?
Goreyê vatişê UNESCO’yî tay ziwanî binê telûkedeyî de rê, zazakî/kirmanckî zî binê xetere de yo. Tesbîtê UNESCO’yî ameyox de nê ziwanî vînî benê kirmanckî xobixo zaravayêka zaf dewlemend a û ziwanê kurdkî ziwanêko kehen o. Ziwanê kurdkî ser zaravayan yanî hetê dîyalektan de zî zaf zengîn o, kirmanckî zî nê dîyalektan ra yew a, zengînîya ci zî bi nameyê kirmanckî zî xo mojneno.
Dêrsim vano kirmanckî, Sewreg vano dimilkî, Çolîg de vanê kirdkî û ma vanê kird ê, Amed û Xarpêt de zî vanê zazakî. Bi vatişê tewir bi tewir zî zengîn o la çi heyfo ke wina kehen zaravayêk binê telûke de yo. Seba ma zî dejêko pîl o, çimkî wina zaravayêko kehen binê telûkeyî de nêbo, çimkî ma heme ziwanan mîrasê şaran û dewletan vînenê.
Averşîyayişê ziwanî de avzelîya fermîbîyayişê ziwan û bi ziwanê dayîke yê perwerdeyî çî yo?
Verê demê modernî yanî verê dewletan împaratorî estbîyê, awanbîyayişê dewlete ra pey dewletê netewî virazîyayê. Awanbîyayişê dewletê netewî ra pey ziwanan binê tehlûkeyî de mendê û vînî bîyê. Çend hezar ziwanî vînî bîyê, Kurdistan û Tirkîya de zî zaf ziwanê, kewtê binê bandorê ziwananê bînan. Çimkî netewa bandorker tena waşta ziwanê xo awan biko, viraştişê netewîya înan zî bi ziwanî virazîyo. No ser ganî ziwan bêro qisekerdiş, nuştiş û îfadekerdiş, ziwan bigê binê temînatî.
Ziwan ganî yo, xoza de lazimeyê ganîye awe, mîneral û tij est a. No ser zî heme bêrê pêser yew ganîye virazîyena, eke ti ziwan reyde edebîyat nêkerê, nêşuxulnê, nêresnê neslê bînan xo ra ziwan nêmaneno.
Tena bi fermîbîyayiş zî nêbeno
No ser ganî bi Qanûno Bingeyîn nê ziwanan bêrê pawitiş, pawitişê ziwanî bi fermîyetî bêro qebulkerdiş. Çimkî fermîyet nuştiş, wendiş, zanayîş bi xo ra ano û nê zî ziwan dewlemend kenê. Gere ziwanan binê qanûn de bêrê qebûlkerdiş, pêameyiş sazîyê mîyanêneteweyî de qanûnî est ê la ê zî qiym nêkenê. Eke ziwan bêro binê temînatgirewtişî, o ziwan îtîbar gêno.
Eke raştîya ziwanêk bêro qebûlkerdiş, dima ra her kes teşvîk yeno kerdiş, o ziwan ser. Helbet sermeyayê ziwanî bibo, gere merdimêk bizano ke bi nê ziwanî qisekerdiş û nuştiş seba ci hawilêk o, seba karîyerê ci muhîm o. Ganî ziwan prestîj bigo, pere bikero.
Ez nûmûne bido, Kolombîya de ziwanê herêmî ra ziwanê mayan vanê; verê fermîbîyayişê ziwanê mayan şar seyî 40î qise kerdinê la peynîya fermîbîyayişê ziwanî tena seyî 20î ziwanê mayayan qise kerdê, yanî tena bi fermîbîyayişê ziwanî zî nêbeno.
Bandorîya tirkî tena kurdkî ser o nîyo, ziwanê bînî ser o bandor keno. Ziwanê bînî sey (lazkî, hemşînkî, suryankî û sewbî) merdim senî eşkeno bigo binê temînatî?
Ronîyayişê Komara Tirkîya ra pey, yew netewe virazîyaya û na netewî zî ser ziwan awan bîya. Netewperestîya tirkan xususî xo ser ziwanî nîşan dano. Na netewe ser ziwan ameya viraştiş, netewperestîya xo girêdana netewperestîya dewlete zî. Nasyonelîya dewlete ameya qebûlkerdiş, merkez zî sey ziwanê tirkî ameyo qebûlkerdiş, tirkî tena ziwanê dewlete nîyo û ziwanê her kesî yo. Ziwanê hemeyan o û ziwanê bînî zî qedexe kerdê.
Ziwanê bînî xo rê telûke dîyo û vato; wa heme vînî bibê. Ronayişê Tirkîya ver ermenkî û suryankî xo ra werte ra hawanîyo, tehlûke seba înan nêmendo. Ma vajê arnavutkî, boşnakkî, lazkî, çerkezkî hemşînkî est ê û herêma xo de yenê şuxulnayiş. Dibistan û perwerdeyê înan bi ziwanê xo estbî, waştê heme ziwanê bînî hewanê. Raşt a, na muhendîsîya, projeya tirkan resaya netîceyê xo, çi heyfo resayo armancê xo. Lazkî zî binê tehlûkeyî de yo, hemşînkî zî binê telûkeyî de yo û xo ra şarê hemşînî nêmendê. Şarê çerkezî zî çend hezar est ê la ê zî vanê; welatê ma Kafkasya yo, xo resnenê uca rê û uca de zî xebata xo domnenê. Xebatê înan ê Kafkasya, tesîrê ewta kerda la ma nêeşkenê rîyê ziwanê tirkî seba ameyoxê înan rehetî est a.
Kirmanckî bi xo kurdkî ya
Kirmanckî goreyê dîyalektê xo kurdkî ya, binê telûkeyo gird de ya la kurmanckî zî eke nîro qebûlkerdiş, nîro binê temînatê girewtişî belkî nika nê la 30 û 40 serrê pey rîyê otoasîmîlasyonî nêmaneno. Ma eşkenê bivajê ke Tirkîya bîya goristanê ziwanan, nika 2025 serre eke verê ci nêro girewtiş, xebatê gird û bandorî ser nê ziwanan nêkero, yew ziwanî zî nêmaneno. Ziwanêk binê telûkeyî de bibo beno ziwano antîk, bena xebata arkeolojî. Ziwanê heme şaran, mîrasê komeleyan o ma hemeyan o. No ser ganî her kes wayîrê nê ziwanan bivejo.
Xebatê ziwan, na pêvajoya çareserîye de senî çareserîya kurd rê do hêz bido?
Goreyê mi, ziwan wasitayê rêxistinkerdişî yo, nika yew merdim şîro cayêko xebata xo biko û vajo armancê mi nîyo û vatişê verênan vajo bandorê şaran keno. Eke merdim bi ziwanê xo xebata xo bikero, no dem tesîrê ci beno 10 qet. Ziwan tena rolê ci yê têkilî çîn o, ziwan de tarîxê to est o, psîkolojîya şarê to, bawkal û bapîranê est a. Merdimîyeyê to bi raşt a bi ziwanê xo weş mojneno, seba a gere ser ziwanî bivinder o.
“Qederê ziwan, qederê şaran o”
Ma sey partî, wazenê se bikerê? Helbet ma vanê ke gere heme ziwan bêrê binê temînatgirewtişî, bêro pawitiş. Eke statuya ziwanê to nêbo, ti nêeşkenê ziwanê xo bipawê. Yew vatişê kirgizî est o, qederê ziwan, qederê şaran o. Ma bêqederî nêwazenê, ma vanê bêqederî qederê ma nîyo. Ma qederê xo gênê, destê xo. Ma xo rêxistin kenê û têkoşîn danê, eke hetanî nika ziwanê ma resayo ma, bi xatirê dayîkê kurdan o. Dayîkê a ziwanê bînan bîyo, çimkî çend hezaran heme, ma eşkenê biyarê pêser. Ziwan bi cinîyan resayo nê rojan, kultur bi destê cinîyan resayo neslê bînan.
Zengînîya înan bi destê cinîyan bibo, dewamkerdişê nê kultur û ziwanî bi destê înan do bibo. Vatişê estenekan zafêr cinîyan ma rê vatêne, pîrîkanê ma, ma rê vatêne. Yarikerdiş zafêr ser cinîyan ameynê kerdêne, deyîran zafêr zî ser cinîyan yena vatiş. Dejê to zî bi hîsê cinîyan resayo şaran, bi rûhê seferberî ganî na mesele ser o her kes sereyê xo bidejno. Partîya ma sîyasetêk têkoşîn dana, çimkî hetanî nika no ziwan bi têkoşîn resayo.
Têkoşîn nêameynî dayiş, serewedartişê kurdan nêameynî dayiş, nê ziwanan zî nêmaneno. laz, arnavut, ermenî, hemşîn û sewbî şaran ronîyayişê komare ra serewedartişê xo nêkenê. Teda û zilmî zî înan ser bîyo, qirkerdişî zî bîyo. Bi asîmîlasyonî waştê na mesele hetanî ebedî biqednî la serewedartiş rê nêverado, raşt a na îdeolojîya yewperestî û bikero ver nîya her çiyê la ma zî wazenî ke însîyatîfa sîyasî û qade xo rêxistin bikero. Ganî Qanûno Bingeyîn de bêro qebûlkerdiş la çiyêkî zî bînê est o, pergalêko neweyî awan bikerê. Ma qey wazenê statuya ziwanî, çimkî ma wazenê bi dersê matematîkî ders bêro dayiş. Wa ziwanê kurdkî bibo ziwanê zanistî, edebîyat xo bi ziwanê kurdkî awan bikero.
Kurdkî biba ziwano sereke
Ziwanê sîyasî xo bibedilno ziwanê bînan ra ya zî ziwanê kurdkî rê, xo îfade bikero. Ma wazenê no ziwan ekonomî de bibo ziwano sereke. Ganî her ca de ziwanê xo bikero, ziwano sereke. Wina bikerê rêxistinîya pîlî xo bi xo virazîyeno. Meseleyê bînî zî xo temam kenê, eşkenê zereyê xo de pratîze bikero. No heq, heqêk xo bi xo yo, ziwanê merdimî zî bi heq o. Hewce nêkeno ke yew heq bido to, temînat bido to, no heq to yo. Xo rêxistin bikero û awan bikero, komeleyê xo de zî ziwanê kurdkî bikero ziwano sereke. O rayîr ra xo rêxistin bikero û meşê xo rê dewam bikero.
