Şaxên Egîtîm Senê yên Amedê pêşrapora komxebata perwerdehiya zimanê zikmakî ku li dar xistibû parve kir û hat gotin, “Ji bo mafê perwerdeya bi zimanê dayikê divê qanûna bingehîn a nû bê amadekirin û ev qanûn bên mîsogerkirin.”
Şaxên Sendîkaya Kedkarên Zanist û Perwerdehiyê (Egîtîm Sen) yên Amedê di 12 û 13ê Nîsanê de bi sermijara, “Di perwerdehiya bi zimanê zikmakî de ber bi çareseriyê ve: Derfetên Heyî, Astengî, Pêşniyazî” li Navenda Kongreyê Çand Amedê komxebatek li dar xistibûn.
Şaxên Egîtîm Senê pêşrapora komxebatê parve kirin.
Rapora bi sernavê “Pêşrapora di perwerdehiya bi zimanê zikmakî de ber bi çarseriyê ve; derfetên heyî, astengî û pêşniyazî” bi vî rengî ye:
“Perwerde ji bo ku ferd hebûna xwe li gorî rastiya xwe pêk bîne û xwe di nava civakê de azad bike, yek ji wan mafên bingehîn e ku ji ber mirovbûna ferd xwediyê wê ye. Lêbelê, maf bi qasî ku nêzedest û sûdmend bin watedar û hêja ne. Îro taybetiyên cewherî yên takekesî yên wek zayend, etnîsîte, statûya civakî û astengdarî dibin sedema têkiliyên asimetrîk ên civakî û hiqûqî. Têgihîştina pêkhateya dewleta monîst a ku cudahiyan paşguh dike û hewl dide ji holê rake, li pêşiya bikaranîna tam û jêhatî ya mafê perwerdehiyê ya kesane astengên cidî derdixe. Lê dewlet di bin garantiya qaîdeyên qanûnî yên herêmî û gerdûnî de berpirsiyar e ku daxwazên kesane yên perwerde, hînbûn-hînkirin û xwegihandina xwe bi cih bîne. Yek ji erkên sereke yên dewleta demokratîk a hiqûqê ew e ku dewlet mafê perwerdehiya demokratîk ji bo hemû kesan dabîn bike û vî mafî misoger bike.
Mafên bingehîn ên takekesî gelek caran bi mafên kolektîf ên civakê re wek hev in. Mafên mirovan ên bingehîn di mafên çandî û siyasî de jî xwe îfade dikin. Mafên zimên bêyî misogerkirina mafên din ên bingehîn nayên bikaranîn. Çêkirina derfeta xwe îfadekirina bi zimanê dayikê û perwerdehiya bi zimanê dayikê, ne tenê yekparebûna ruhî ya takekesî misoger dike, di heman demê de wê rê li ber biyanîbûna civakê jî bigire. Civaka ku bi xwe û hemû dînamîkên xwe re di nava aşitiyê de be, wê di kêmkirina nexweşiyên civakî de jî bibandor be.
Pevçûnên ku carna di navbera dewletan de, carna jî di navbera hêzên navendî û gelên li derdor de di warê nakokiya navend-derdor de dijwartir dibin. Em di demên dijwar de derbas dibin ku şerên curbecur têne meşandin. Di vê çerçoveyê de aştî tenê weke nebûna bikaranîna çekan nikare bê dîtin. Ji bo xurtkirina hêviya aştiyeke rasteqîn ku hemû newekheviyên civakî û takekesî ji holê rabin, mafên piralî, demokratîk, çandî û takekesî bên garantîkirin û ji bo bidestxistina aştiyeke wiha rê û rêbazan biafirînin, pêwîstiya me bi nîqaşên bihêztir û gavên pratîkî hene.
Rojeva siyasî ya Tirkiyeyê careke din ketiye serdemeke ku ji aliyê konjonktura siyasî ya navneteweyî, têkoşîna gelê Kurd û pêdiviyên civakî yên navxweyî ve îmkanên çareseriya aştiyane ya pirsgirêka Kurd tê nîqaşkirin. Egîtîmsen, weke rêxistineke kedê , di qada xwe ya têkoşînê de jî ji bo tevkariyê li lêgerîna çareseriyê bike, li ser tevkariya perwerdeya bi zimanê dayikê ya ji bo aştiya civakî re nîqaşeke kûr derketiye holê. Di komxebateke berfireh a ku ziman, çand, wêje, zanist, huqûq û siyasetê de cih digire de nirxandin û pêşniyarên li ser mafên ziman hatin kirin, dê pêvajoyê ronî bike.
Di komxebata me ya du rojan de ya bi navê ‘Di Perwerdehiya bi Zimanê Dayikê De Ber Bi Çareseriyê Ve: Derfetên Heyî, Asteng û Pêşniyar’ de xalên sereke hatin diyarkirin. Qanûna me (qanûnên destûrî), pedagojî, tecrubeyên cîhanê û modela perwerdehiya demokratîk a alternatîf çawa be? Lêkolînên ku me çêkirine ji bo nîqaşên bibandor ên pirsgirêkan zemîn amade kirine. Komxebat, bi pêşkêşiya 14 axivêrên di warê xwe de pispor, dest pê kiriye û bi pêşniyaz û nirxandinên 46 saziyên beşdarvan ên li ser kursiya azad hatiye kutakirin.
Di nirxandinên komxebatê de têkiliya di navbera rêziknameyên destûrî û qanûnî û avahiya îdarî û rêveberiyê de hat nirxandin. Di vê çerçoveyê de mirov dikarê bibêjê ku avahîya qismî nenavendî ya Împeratoriya Osmanî di parastina avahîyên çandî yên gel de hinekî bibandor bû. Lê belê bi hewldanên xurtkirina avahiya navendî ya ku di sedsala 19. de dest pê kir, gelên din, bi taybetî jî Kurd, hem ji aliyê îdarî û hem jî ji aliyê çandî ve hatin tepisandin û bi makezagona 1924’an re avahiya navendî mutlaq bû û hemû mafên hemû gel û baweriyan hatin înkarkirin an jî nekarîn bên bikaranîn. Bi Destûra Bingehîn a 1982’an ku berhema darbeya 12ê Îlonê bû, polîtîkayên îmha û înkarê yên li derdora Tirkperestiyê hatin pêşxistin, weke madeyên ku nayên guhertin û nayê pêşniyarkirin li qanûna bingehînê hatin zêdekirin. Ji ber vê yekê nîqaşa li ser mafên kurdan û komên din ên ku weke din tên dîtin defakto hat qedexekirin.
Piştî salên 1990î, naskirina rastiya Kurd ji ber ajandayên siyasî bi awayekî neîstîqrar hate nîqaşkirin û bû mijara pêwîstiyên heyî yên hikûmetên cuda. Helwesteke siyasî ya ku hewcedariyên aştiyê yên civaka Tirkiyeyê pêk bîne, pêk nehat. Di salên 2000î de ligel pêvajoya endamtiya Yekîtiya Ewropayê li ser mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî nîqaş hatin kirin, lê dûreperêzên dewletê yên li ser pêkanîna mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî nehatine rakirin. Ji bo ku mafê perwerdehiya bi zimanê zikmakî vala bike û nîqaşan bike dorhêleke xerab, li Tirkiyeyê derseke kurdî ya bijarte ya ku tenê bi dibistanên navîn ve sînorkirî ye, xiste mufredatê. Lê belê, pêwîstiyên vê pêngavê jî pêk nehatin. Tirkiyeyê hemû peymanên navneteweyî yên ku mafê perwerdehiya bi zimanê zikmakî di nav xwe de dihewîne neparastiye an jî pêk nayîne.
Di pêvajoya çareseriyê de ku di sala 2011an de dest pê kir, li ser perwerdeya bi zimanê zikmakî li ser asta partiyan nîqaş hatin kirin, lê nekarîn nêzîkatiyên pragmatîst ên siyasî bi ser bikevin û nekarîn lihevkirineke demokratîk pêk bînin. Di vî warî de em ê pêşniyarên xwe yên çareseriya makezagonê yên ku di komxebatê de derketine holê, di rapora xwe ya dawî de bi raya giştî re parve bikin.
Ziman ji bo dewletê amûra kontrol û desthilatdariya siyasî ye. Ne perwerdeya bi zimanê zikmakî cureyekî zordestiyê ye ku encamên wê yên trawmatîk li ser ferd û civakê derdixe holê. Pêkanînên asîmîlasyonîst ên ku zimanê dayikê red dikin, li ser hişê ferdekî bawermend tayîn dikin. Kesên ku ji mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî bêpar in, pirtir ji pergala perwerdehiyê qut dibin. Ev yek bi awayekî nerasterast ji qada giştî û ji çalakiyên aborî dûr dikeve. Zimanê ku ji qada giştî tê derxistin, mehkûmî lawazbûnê û windakirina îtîbarê ye. Zimanê ku di qada giştî de ji nû ve zindî bibe dê qedr û hurmeta xwe ji nû ve bi dest bixe.
Divê bê diyarkirin ku garantiya hiqûqî ya mafê perwerdeya bi zimanê zikmakî ji bo ji holê rakirina pêvajoya asîmîlasyonê bi serê xwe têrê nake. Ji bo bidestxistina mafên ziman divê ew ziman ji nû ve bê vejandin. Ji ber vê yekê divê gelê Kurd di her qonaxê de mafê xwe yê perwerdeya bi zimanê dayikê bi xurtî biparêze, zimanê xwe bike yê axaftinê, qadên ku lê bê axaftin ava bike, nirxên civakî û amûrên bikaranîna ziman biafirîne.
Zîhniyeta dewleta monîst û desthilatdariya serdest a dagirker di serî de polîtîka û bernameyên îdeolojîk ên bi armanca dûrxistina gel û kesan ji hebûn û nirxên xwe pêk tîne. Dixwazin hişê beşên ku wekî yên din têne binavkirin dagir bikin û manîpule bikin da ku hemû beşên ku wan wekî yên din binav dikin bihelînin û tune bikin. Bi vî awayî tê armanckirin ku hest, raman û têgihiştina bindestan û beşên ku dixwazin bên tunekirin ji bo asîmîlasyonê bên amadekirin. Pêwîst e hemû beşên civakî bi taybetî jî Kurd pêvajoya avakirina pêkhateyên xwe yên zîhnî û hebûna civakî plansaz bikin, bidomînin û temam bikin.
Di pêvajoya asîmîlasyonê de kesên ku ji bilî zimanê serdest zimanê wan ê zikmakî ye, tê dîtin ku ziman û çanda wan ji statûya xwe kêmtir û bêqîmet e. Di warê zaravayan de, zaravayê kirmanckî ji zaravayê kurmancî bi awayekî xeternaktir heman pirsgirêkan dijî. Heta binavkirina zaravayê pirsgirêk derdixe holê, 4 awayên cuda yên navkirinê hene. Di warê weşana çapemenî û pêşketina madî de di warê bikaranîna zaravayê de kêmasiyên mezin hene. Ji bo diyarkirina belavbûna demografîk û erdnîgarî ya zaravayên kurdî divê lêkolînek bê kirin. Divê kurdî bi hemû zaravayên xwe bi awayekî giştî bê nirxandin, pirsgirêkên taybet ên her zaravayê bên tesbîtkirin û astengiyên li pêşiya zindîkirina ziman bên rakirin. Ji bo ku her zarava wekî zimanê perwerdehiyê bê bikaranîn, divê pratîkên tevhev û entegreyî bên kirin.
Bi perspektîfa azadiya jinê mirov li mijara bikaranîna zimanê zikmakî binêre hem ji aliyê dîrokî hem jî ji aliyê civaknasî ve encamên herî rast dê bide me. Di vê perspektîfê de, ji salên destpêkê yên Komarê ve, bi derxistina zarokên keç ji zimanê dayikê yên li dibistanên herêmî, asîmîlekirina zimanê zikmakî û di heman demê de asîmîlekirina çanda jinê ya li ser bingeha zimanê zikmakî bû. Li şûna perwerdehiya ku zarokan ji ciyekî dibin ciyekî din, û veguheztinê ku monîzmê ferz dike û hewl dide mirov zimanê xwe yê zikmakî ji bîr bikin, qadên perwerdehiyê yên ku destûrê dide tevlêbûna malbatê û ji zarokan re bigihêje bêne avakirin. Îdeolojiya zayendperest a ku pozîtîvîzm pesnê xwe dide, divê di qadên perwerdehiyê de, mîna her qadên jiyanê, were şermezarkirin. Li şûna wê, têkiliyên hevjiyana azad ên ku jin û mêr bi hev re di nava têkiliyên wekhev, azad, xweser, lihevhatî û berhemdar de bijîn divê bingeh be. Di vê wateyê de zimanê zikmakî û perspektîfa jinê di bingeha xwe de sekna ekolojîk a demokratîk û azadiya jinê ya fêrbûnê bi awayekî tevayî hedef digire.
Ligel van hemû nirxandinan de divê modela perwerdeya demokratîk bi feraseta neteweya demokratîk bê amadekirin. Ji bo vê jî pênaseya şaristaniya navendî û demokratîk ji vê perspektîfê girîng e. Zanyarî; Divê bi feraseteke azad, ekolojîk û azadîxwaziya zayendî li ser têgînên wekî hişmendiya azadiyê, lêgerîna heqîqetê û xwenaskirinê were amadekirin. Di modela perwerdehiya zayendî-lîberal, demokratîk, bi zimanê zikmakî de, beşdarbûna xwendekaran di pêvajoyên biryargirtinê de, avakirina akademiyên sosyalîst û meclîsên perwerdeyê yên xweser girîng e. Di modela perwerdeya demokratîk de divê mamoste jî xwedî feraseta şaristaniya demokratîk bin.
Veguherîna Tirkiyeyê ya demokratîk tevî çerçovaya rûzemîna civakî ya ku tê de ye, hawirdora siyasî û hiqûqî hatiye nirxandin. Li ser vê bingehê tevî ku hem mafên zimên yên civakî û takekesî û hem jî pêdiviyên pedagojîk ên zarokan li ber çavan hatiye girtin, di der barê perwerdehiya bi zimanê dayîkê de pêşniyazên piralî hatine kirin. Bi taybetî pêşniyazên ku ji bo çareserkirina pirsgirêkên astengkirina perwerdehiya zimanê dayikê ya ku bingeha xwe ji zimanê zikmakî digire û li ser pirzimaniyê hatiye avakirin hatine zimên. Helbet divê van pêşniyazan bi xwetevlêkirina pêkhateyên civakî ji nû ve were nirxandin, geşkirin û divê di bin baneya bernameyekê de ji bo pêkhatinê were amadekirin.
Di encamê de ji bo ku mafê perwerdeya bi zimanê dayikê di nava hemû welatiyan de wekhev bibe, divê qanûna bingehîneke nû bê amadekirin û ev qanûn bên mîsogerkirin. Dê bibe garantiyeke rasteqîn ku makezagon lihevhatineke bi ruhê hevpar a hemû beşên civakê pêk tê. Ji bo vê jî divê travmaya mekanîzmaya dewletê ya ku yek ji aktorên bingehîn ên makezagona ku tê afirandin e ku perwerdehiya bi zimanê dayikê dibe sedema parçebûnê, were derbaskirin.
Weke Egîtîm Sen, em berpirsyarî û peywirên ku ji nîqaşên atolyeyê derdikevin digirin ser xwe. Em ê di rapora dawî ya atolyeya ku em ê paşê amade bikin de pêşniyar û biryarên xwe bi berfirehî bi raya giştî re parve bikin. Em spasiya hemû derdorên ziman, zanist, çand, jin, wêje û hiqûqê yên ku di komxebatê de cih girtine dikin û diyar dikin ku em ê bibin şirîkên çalakî û nexşerêya xwe.”
