Bawerî û Kulturê Kurdan de zafêrî zî yê Elewîyan de roşanê Gaxanî wayîrê cayêde muhîm o.
Gaxan, zafêrî Kurdanê Elewîyan mîyan de 21ê qanûne de dest keno ci û peynîya hewteyê verênî yê aşma zimistanî çile de qedîno. Derheqê Gaxanî de no nuşte ma keyepelê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza)-IKK e.V. Berlînî ra girewt.
Bawerî û Kulturê Kurdan de Cayê Gaxanî,
Gaxan roşanêde fîraz o û xelî bawerî û kulturan de ca gureto. Gore tayê nuştoxan, mabênê Gaxan û roşana Zerdeştîyan Gahanbarî de tekîlîye est a. Aye ra Gaxanî bene resnenê Zerdeştîyan. Tayê çimeyî kî bene resnenê Mîtraîzmî. Xiristîyanî na roşane zê rojbîyayişê pêxamberê xo Hz.Îsayî fîraznenê. Yarsanî (Kakayî) kî hîre rojî rojê cênê dima kî fîraznenê. Kurdanê ezdîyan mîyan de namê ne roşanî “êzî” yo.
Kurdan mîyan de Kalo Gaxanî ra, ca bi ca, Gaxan, Gaxand, Gaxandê, gaxend, goxend, Kosegelî, Kalo, Sernewe û Sersal kî vajîno. Gaxan, kurdanê sunîyan mîyan de çiqas ke tayê cayan de bifirazîyo kî, tesîre îslamîyetî û asîmîlasyonê dewlete ra sebeb çi hêf ke hema-hema bîyo vîndî. Bi taybetî, roşana gaxanî tewr zêdêrî kurdanê elewîyan mîyan de candar êna cûyene û fîraznayene. Gaxan, kurdanê elewîyan mîyan de 21yê qanune de dest keno ci. Gore tora, hîre rojî rojê guretêne ra dima, mîyaz(pêsare) ê xo vila kene û dima kî gaxanê xo fîraznene. Gaxane peynîya hewteyê verênî yê aşma zimistanî çile de qedîna.
Gaxanê kurdanê elewîyan mîyan de cem kî esto û wayîrê cayê de muhîmîyo. Na nuxte de merdim şîkîno vajo kê, Gaxan de çalakîya tewr muhîme û balkeşe cerayîşê Kalik (Kalê Gaxanî) û Fatike yo. Kalik merdê Fatike yo. Fatike hetê seran ra Kalikî ra ciwanêrîya. Pîştîya Kalikî de turik ya kî hermeyê sero heqîve, destê ê de kî gapole (çogane) esta. Kalik û Fatikê çeyê bi çeyê fetelînê, çîyê werî arê danê. Demê cereyîşê kalik û Fatike de doman û xortî kî dormeyê Fatike de ênê û şone, dest erzêne ra Fatike. Kalik seba ke Fatike domanan û xortan ra bişevekno, ebi gapola xo dano înan ra kê pê durî şore. Demê çeyê bi çeyê cerayîşê Kalik û Fatike de torbewan kî înan de cereno. Torbewan, seba kê çîmîye werîyê kê are dîne pîştî kero, wazîfe ceno.
Demê cerayîşî de cîya cîya vateyî vajîne.
Ê vateyan ra jû numineyê:
Serê sere, binê sere,
Kalik nawo no çêver de amo zerre,
Xizir! çimê kesî pêy de meverde.
Şandê gaxanî/sera newîye de êndî wext amo, Kirmanca rojê xo gurewto, mîyaz (pêsare) ê xo kerdo vila. Jû çeyê de êne pêser, çîyê werîyê ke Kalik û fatike dê arê ra, wer kenê hazir û ebi coşêde xurt kêfweşîye kenê û Gaxanî fîraznenê. Rûmete kultur û tarîxî yê ke zêdêrî balê komelî, balê domanan ancenê roşan ê. Roşane, mabêne az û uzê komelî de pird a. Kultur û zon, hafiza komelana û kamîya şarana. Jû şarî ke kultur û zonê azê xo nêresna uzê xo, beno vîndî.
Gaxanê şima fîraz bo û bibo wesîla haştîye û biratîye.
GAXAN
Kal amê, gaxan amê
Kalo gaxanê ma amê.
Xêr ama, xêr ama
Sera neweyê xêr ama.
Oxir bo, oxir bo
Sera kanê rê oxir bo.
Hay kîme, huy kîme
wele xo ser qîloz kîme.
Hay kîme, huy kîme
ewro mirdî kay kîme.
Kal amê, gaxan amê
Kalo gaxanê ma amê.
Oxir bo, oxir bo
Sera kane rê oxir bo.
Kal amê, gaxan amê
Kalo gaxanê ma amê.
Xêr ama, xêr ama
Sera neweyê xêr ama.
Oxir bo, oxir bo
Sera kanê rê oxir bo.
Qese: Îbrahîmê Xaşxaşe
Qeyde: Soner Soyer
