Greta Tintin Eleonora Ernman Thunberg, 3ê Çeleyê 2003î de Stockholm, Swêd de ameya dinya, yew çalakvana derûdorî ya 22 serrî ya Swêdî û pawitoxa edaletê îklîmî ya. Thunberg, ke 2018 de wexto ke 15 serre bîye bi grevê wendegehî yê ke dest pêkerd bi, hetê pêro dinya ra ameye şinasnayîş, yew fenomenê ke bi nameyê “Tesîrê Greta” yeno namekerdiş afernay û bi mîlyonan ciwanî derheqê krîzê îklîmî de tehrîk kerdî.
Greta Thunberg, keyneka yew keyeyê hunermendan a. Maya ci Malena Ernman, yew hunermenda operayî ya namdare ya ke 2009 de Pêşbaziya Kilama Eurovisionî de Swêd temsîl kerd bi. Piyê ci Svante Thunberg zî yew kayker û produktor o. No derûdorê keyeyê hunermendî, averşîyayîşê qabiliyetê xopawerî û xoîfadekerdişî yê Greta de rolêko muhîm kay kerd.
Sendromê Aspergerî û “Hêzo Super”
Wexto ke 11 serre bîye, Greta seba tedbîranê nêbesan ê vera bedilîyayîşê îklîmî kewte depresyon, qiseykerdiş ca verada û hema hema qet werd nêwerd. Demêko kilm dima, teşhîsê sendromê Aspergerî (ke nika sey yew beşê nêweşîya spektrumê otîzmî yeno qebulkerdiş) aye rê ame roniştiş. Labelê Thunbergî no rewş sey yew astengî nêdî, eksê ci sey “hêzê mi yo super” pênase kerd. Aye da eşnawitiş ke wayîrbîyayîşê sendromê Aspergerî, hetkarî kerda ke a giranîya xo bido krîzê îklîmî ser û na mesela de bê tawîz têkoşîn bikero.
Bedilîyayîşê keyeyê ci
Teqrîben di serran, Thunbergî hewl da ke keyeyê xo qanî bikero ke şopa paya xo ya ekolojîke senik bikerê. Aye grafîk û dadeyan mojnayî înan ra, la wexto ke na çî kar nêkerd, hişyarîya “Sima ameyoxê mi tîrenê” kerd. Peyniye de keyeyê ci dest bi werdê veganî kerd, çîyan newe ra girewt û seyahatê bi teyare ca verda. Caverdayîşê kariyerê operayî yê mîyanneteweyî yê maya ci bi taybetî balê antî. 2019 de, piyê ci yew roportajê xo yê seba BBC de wina va: “Maya ci na çî seba xelisnayîşê îklîmî nêkerd. Aye na çî seba xelisnayîşê keyneka xo kerd, çunke aye dî ke no seba ci çiqas muhîm o û wexto ke aye no kerd, Greta bi no çi çiqas pîl bîye, çiqas enerjî ci ra girewt.” Thunberg, reaksîyon û bedilnayîşê terzê cuya keyeyê xo girêdana bi dayîşê hêvî û bawerîya ke a eşkena ferqêk biaferno.
20ê Tebaxa 2018î: Yew çalakîya bi tenê
20ê Tebaxa 2018î de, Thunbergî dibistan ca verada û verê Parlamentoyê Swêdî de dest bi çalakîya roniştişî kerd. Sibayî saete 8:30 ra heta dima nîmrojî saete 3, verê banî de ronişte, yew pankarta ke bi destan viraşte bî û ser o “Skolstrejk for klimatet” (Grevê Mektebî seba Îklîmî) nuşte bi, destê xo de tepîşt û beyanatê ke derheqê bedilîyayîşê îklîmî de hişyarî kenê, vila kerdî. Herçiqas rojanê verênan de kesê ke rayîr ra vîyertêne zaf eleqe nêmocna, aye qerar da ke heta weçînayîşê neteweyî yê 9ê Îlonî grevê xo dewam bikero. Hîrê hefteyan her roje mekteb ca verda û serê pêlikanê banê parlamento de ronişte.
Bîyayîşê Hereketê Înîyan seba Ameyoxî (Fridays for Future)
Çend rojan ra dima, merdimî dest pêkerd tewrê ci bîyî. Çalakvananê bînan hîrê hefteyan pêrida aye na çalakîye dewam kerde. Dima ke weçînayîşê neteweyî virazîya, a hewte de çar rojan agêraye dibistan la her roje îne çalakîya roniştişî û grevê dibistanî dewam kerd. Çalakîyanê roniştişî yê Thunbergî Swêd de eleqeyêko pîl yê medya ant û munaqeşeyê derheqê bedilîyayîşê îklîmî de vistî lerze. 8ê Êlule de Greta û embazê ci yê grevî qerar da ke heta polîtîkayê Swêdî gorê Peymana Parîsî rayîrêko ewle ke binê 2°C de yo nêvirazê, grevê xo dewam bikerê. Hashtagê #FridaysForFuture afernayî û teşwîq kerd ke ciwanê çar hetanê dinya ra tewrê înan bibê. Naye destpêkê hereketê grevê îklîmî yê cîhanî îşaret kerd.
Bedilîyayîş bi Hereketêko Dinyayî
Vengdayîşê seba çalakîye yew hişyarbîyayîşê mîyanneteweyî da destpêkerdiş, wendekar û çalakvanî seba protestokerdişê verê parlamentoyanê cayanê xo de ameyî pêser. Hereketî lez de yew pîlî girewt û bi mîlyonan wendekarî tewrê grevan bîyî.
Platformê Mîyanneteweyî de Vengê Bihêzî
Civîna Îklîmî ya NY (2019) Qiseykerdişê ci yê Elûla 2019î de, çalakîya îklîmî ya Neteweyanê Yewbîyayeyan (NY) ya New Yorkî de – ke bi yew yata bêemîsyon seyahat kerd bi, bi şîroveyanê xo yê biheyecanî bi taybetî bal ant: “Sima bi qiseyanê xo yê vêngan waştî û domanîya mi tirit… Ma sereyê yew çinbîyayîşêko pîl de yê û tek çîyo ke şima qisey kenê pere û hîkayeyê girdbîyayîşê ekonomîk ê bêpeynî yê. Sima senî curet kenê!” Na qiseykerdişê bihêzî, seba ke bêsemîmîyetîya lîderanê dinya vera krîzê îklîmî bi cesaret rexne kerd, vengêko pîl vet.
Grevê Îklîmî yê Dinyayî a aşme de, zêdeyêrê 163 welatan ra bi mîlyonan protestokerî grevanê îklîmî de rayîr ra şîyî. Thunberg sey kesa ke rayberîye kerda ke fikr û hereketê tay merdiman derheqê îklîmî de bibedilyê, ameye wesfkerdiş – tesîrê ci sey “Tesîrê Greta” yeno zanayîş. Thunberg bêrexne nîya. Serekkomarê Brezîlya Jair Bolsonaro bi taybetî 2019 de aye sey “keyneka pîse” name kerd. La hetê lîderanê sey Barack Obama û Papa Francisî ra teqdîr zî girewt.
Kesa Serra ya Kovara Time (2019) Kanûna 2019î de sey Kesa Serra ya kovara Time ameye weçînitîş. Bi 16 serrîya xo bîye kesa tewr ciwane ya ke na rûmet girewt. Seredîtorê Time wina nuşt: “Thunberg, mesela tewr pîle ya ke gerîdok veraver maneno de, bîye venga tewr pîle. Na a serre bîye ke krîzê îklîmî dima perde ra derbasê sehneya merkezî bi, veng û gurrê sîyasetê derûdorî ra derbasê rojevê dinya bi û seba ke no bîyaro ca, kesî zêdeyêrê Thunbergî çîyêk nêkerd.”
Namzedîya Xelata Aşitîye ya Nobelî Adara 2019î de seba çalakvaniya xo ya îklîmî seba Xelata Aşitîye ya Nobelî ameye mocnayîş. Labelê xelate şîye Serekwezîrê Etiyopya Abiy Ahmedî.
Rûmetê Bînî
Lîsteya 100 Kesanê Tewr Bibandoran a serra 2019î ya kovara Time de ca girewt
Yew cûreyê bîzî bi nameyê ci ame namekerdiş: “Nelloptodes gretae”
Xelat û rûmetê mîyanneteweyî yê bêhesabî
Cuya Akademîke û Perwerde
Thunberg, Hezîrana 2023î de lîse qedêna la vate ke protestoyê înî dewam bikerê. Tevî ke perwerdeyê xo temam kerdo, a biradare ke mucadeleyê edaletê îklîmî dewam bikero. Thunbergî, demanê peyênan de çalakvaniya xo tenya bi bedilîyayîşê îklîmî sînordar nêkerde, warê heqanê merdiman û edaletê komelî zî hîra kerde. Aye bi xo wina ifade kerd: “Seba mi, na mesele qet tenya derheqê îklîmî de nêbî. Medya zafane wazena çîyan asan bikero, sey ‘a kesa ke serê îklîmî de xebitîyena’. Wazena rîyêk bido yew pirsgirêkî. Yanî ma behsê edaletê îklîmî kenê. Pêro babetê edaletî mîyanê edaletê îklîmî de ca genê. Serra bîyare, wexto ke ez kewta mîyanê çalakvaniya Filîstînî, no vînayîş bedilîya.” Aye vera îşxalê Ukrayna yê hetê Rûsya ra ke 2022 de dest pêkerd, vengê xo berz kerd û piştgirîye bi şarê Ukrayna mocnaye.
Piştgiriya Filîstînî
2023 de, wextê Herbê Îsraîl-Hamasî de piştgiriya xo bi filîstînîjan eşkera kerd û bal ante rewşa Xeza ser. Aye va: “Ma do qiseykerdişê derheqê elemê Xeza de nêvindarnê, bê heqanê merdiman edaletê îklîmî çin o.”
Protestoyê Londra (Cotmeha 2023î) 17ê Cotmeha 2023î de, teberê Forumê Zanyarîya Enerjî de yew protesto de ameye tepîştiş. Seba ke emrê kiştişê protestoyê “Oily Money Out”î yew warê bellîkerde rê îtaet nêkerd bi, sûcdar ameye dîdarîkerdiş. Aye pawitişê xo de va ke bêgunah a û dewa Sibata 2024î de ameye betalkerdiş.
Protestoyê Madenê Komirî yê Almanya (2024) Serê serra 2024î de, Lutzerath de vera madenkerîya komirî yew protesto de, hetê polîsê Almanya ra seba demêko kilm ameye tepîştiş. Aye na çalakîya xo sey “seba gerîdokî bêîteatîya sîvîl” pênase kerde. Protestoyê Hollanda (Nîsana 2024î) Nîsana 2024î de, Lahey, Hollanda de yew rayraşîyayîşê îklîmî de, mîyanê desan protestokeranê ke ameyî tepîştiş de a zî estbî.
Flotîlayê Xezza yê 2025î: Hetkarîya merdimî û tepîştiş
Thunberg, Gulana 2025î de plan kerd bi ke lîmanê Malta de şiro keştîya Flotîlaya Azadîye ya Xeza. Labelê wexto ke awanê mîyanneteweyan ê verê Malta de yew keştîyan maruzê hêrişê droneyî mende, planî îptal bîyî. Wezîfeyê flotîla no bi ke hetkarîya merdimîye bireso Xeza, ke seba ablûqaya demdirêje ya Îsraîlî ya ke wextê herbê Xeza de giran bîye, maruzê felaket û krîzê merdimîye mend bî. Thunbergî nê şertî sey vêşanveradayîşo sîstematîk û qirkerdiş (jenosîd) pênase kerdî.
Hezîrana 2025î, Keştîya Madleen û Tepîştişo Verên Hezîrana 2025î de, Koalîsyonê Flotîlaya Azadîye yew mîsyonê neweyî yê hetkarîye da destpêkerdiş ke bi keştîya Madleen ya bi desmala Brîtanya barêko sembolîk o merdimî ke tede mamaya gedeyan û malzemeyê tibî estbîyî, bişawê Xeza. Thunberg, na keştî de mîyanê 12 çalakvanan de bî. 9ê Hezîrana 2025î de, keştî seba ablûqaya deryayî ya Îsraîlî hetê hêzanê deryayî yê Îsraîlî ra ameye vindarnayîş û ameye kiştişî lîmanê Ashdodî. 10ê Hezîrane de, Thunberg bi yew firrîyayîşî Îsraîl ra derbase Fransa bî.
Citmenga 2025î, Flotîlaya Sumudî ya Global – Hewldayîşo Tewr Pîl Flotîlaya Sumudî ya Global, heta nika seba meydanwendişê ablûqaya Îsraîlî hewldayîşo tewr pîl bi. Flotîlaya ke 31ê Tebaxe de Barcelona, Îspanya ra kewte rayîr, bi keştîyanê çalakvanan ên bînan ê ke lîmananê cîya cîyayan ê Deryayê Sipî ra tewr bîyî, bihêz bîye:
44 keştî
25 welatan ra zêdeyêrê 500 beşdaran
Mîyanê înan de parlamenterî, rojnamevanî, doxtorî û çalakvanî
Armanc no bi ke werd, awe û dermanan berê Xeza
1ê Citmenga 2025î: Mudaxeleyê Îsraîlî Roja çarşemeyî şan bi saeta herêmî, hêzanê deryayî yê Îsraîlî teqrîben 70 mîlê deryayî (130 km) dûrî qeraxê Xeza ra tewr tay 39 keştîyî vindarnayî. Organîzatoran îdîa kerd ke Îsraîlî keştîyê înan bi awayêko agresîf hedef girewtî:
“Keştîya Florida derya de bi qestî ameya pirodayîş”
Di keştîyî “bi topanê awe ameyî hedefgirewtiş”
Keştîya sereke Alma ke Thunberg tede bî, a zî ameye vindarnayîş
Wezaretê Karanê Teberî yê Îsraîlî eşkera kerd ke keştîyî “bi awayêko ewle ameyî vindarnayîş” û rêwîyî lîmanê Îsraîlî rê ameyî transferkerdiş. Wezaretî bi taybetî referans da Thunbergî û va “Greta û hevalê ci ewle û weş ê”.
Tepîştişo Komî Hêzanê leşkerî yê Îsraîlî eşkera kerd ke wextê Roşanê Yom Kippurî de vera 41 keştîyan “hewldayîşê sızma yêko pîl” asteng kerdo û zêdeyêrê 400 kesî bi awayêko ewle seba muameleyî ardo lîmanê Ashdodî. Pêro pîya zêdeyêrê 470 kesî ameyî tepîştiş.
Bînêçim de Muameleyo Xirab Çalakvanê ke roja şemeyî mîyanê 137 kesanê sinor-teber-kerdeyan de Estamol de serbest ameyî veradayîş, behsê muameleyê xirab ê ke vera Thunberg û tepîşteyanê bînan de ame kerdîş, kerd:
Îfadeyê rojnamevanê Tirk Ersin Çelikî:
Va ke dîyo ke Thunberg “erd ra ameya kaşkerdiş”
Îdîaya ke “mecbûr ameya verdayîş ke desmala/ala Îsraîlî paç bikero”
Eşkera kerd ke “şahîdîya îşkenceyê vera Greta Thunbergî kerdo”
Rojnamevanê Îtalyan Lorenzo Agostino: “Greta Thunberg, yew cinîka wêre, tenya 22 serre ya. Ameye şermînayîş, bi desmala Îsraîlî ameye pêçatiş û sey yew xenîmet ameye ramojnayîş.”
Pêşkêşkara televîzyonî ya Tirk İkbal Gürpınar: “Sey kûçikan muamele bi ma kerd. Hîrê rojan ma vêşan verdî. Awe nêdaye ma; mecbûr mendî ke tuwalet ra bişimê… Roja zaf germ bîye û ma pêro vêşayêne.”
Çalakvana Tirk Ayçin Kantoğlu: “Ma dêsê hepisxaneyî yê bi gonî û mesajê ke tepîşteyanê verênan nuştî, dîyî. Ma dî ke mayan nameyê domananê xo dêsan ser o nuştî. Rastîye de ma tenêk ezîyetê ke filîstînîjan ant, tecrube kerd.”
Parlamenterê Îtalyan Arturo Scotto: “Merdimê ke ê keştîyan de bîyî, qanûnî hereket kerdêne; êyê ke qeyrîqanûnî hereket kerdêne, ê bîyî ke asteng kerd ke ê biresê Xeza.”
Lubn Tuma (awûkata ke tepîşteyanê Flotîla temsîl kena):
150 çalakvanî hema zî hepisxaneyê Ktziotî de yê
40 ji înan grevê vêşanîye de yê
“Tayînan va ke tercîh kenê ke werdê înan şiro merdimanê Xeza rê”
Êyê bînî heta ke tedawîya tibî nêgîrê, şimitişê awe red kene.
6ê Citmenga 2025î, sinor-teber-kerdiş 6ê Citmenga roja dişemeyî, Thunberg û 170 çalakvanê bînî Îsraîl ra hetê Yewnanîstan û Slovakya rê ameyî sinor-teber-kerdiş. Wêne yê ke hetê Wezaretê Karanê Teberî ra ameyî parekerdiş, mocnayî ke Thunberg û kesê bînî yê ke ameyî teberkerdiş, wexto ke hepisxane ra vejîyayî bi eşofmananê gewran û t-shirtanê sipîyan başûrê Îsraîlî de Teyarageha Mîyanneteweyî ya Ramonî ra vîyarenê.
Atîna de qiseykerdiş wexto ke resaye Teyarageha Atîna, koma ke bi çepikan pêşwazîya ci kerd, înan rê wina va: “Flotîlaya Sumudî ya Global, hewldayîşê şikitişê dorpêçê qeyrîqanûnî û qeyrîmerdimî yê Îsraîlî yê hetê deryayî ra, heta nika tewr pîl bi. Şerm o ke ganî mîsyonêko winasî bibîyêne!” “Çîyo ke tîya beno no yo: Îsraîl, wexto ke qirkerdişê xo xirabêr û giranêr keno, hewl dano ke verê çimanê ma de yew nufûso tewm, yew neteweyo tewm werte ra wedarno, reyna qanûnê mîyanneteweyî îxlal keno û asteng keno ke hetkarîya merdimîye bikewo Xeza, cayê ke tede merdimî bi sîstematîk yenê vêşanverdayîş.” “Meverdê ke ez û zerrîdarê bînan ê flotîla bibê sebebê bala vilakerdişî. Flotîlaya Sumudî ya Global derheqê piştgiriya bi filîstînîjan, piştgiriya mîyanneteweyî de ya. Û çîyo ke Îsraîlî esas de kerd, remnayîş û hepis de îstîsmarkerdişê ma yo qeyrîqanûnî yo awanê mîyanneteweyan de nîyo, belkî bi vindarnayîşê yew mîsyonê merdimî, qanûnê mîyanneteweyî îxlal kerd û asteng bi ke hetkarîya merdimîye şiro Xeza.”
Amorê Kesanê ke Sinor teber bîyî û mendî
Pêro pîya 341 çalakvanî ameyî sinorteberkerdiş
138 kesî hema zî bînê çimê Îsraîlî de yê
Mîyanê kesanê ke teber kerdî de welatîyê 19 welatan est ê
Pêla Flotîla ya Dîyine dima ke Thunberg ameye sinorteberkerdiş, yew pêla newî ya keştîyanê hetkarîya merdimîye ke 11 keştîyan ra yena pê, hetê Xeza ra kewte rayîr. Keştîyan de 25 welatan ra çalakvanî, doxtorî, derman û malzemeyê werdî est ê.
Vîyartişê Thunbergî bi çalakvaniya Filîstînî
“Bê Heqanê Merdiman Edaletê Îklîmî Çin o” Thunbergî, nê demanê peyênan de medya rê wina va: “Seba mi, na mesele qet tenya derheqê îklîmî de nêbî. Medya zafane wazena çîyan asan bikero, sey ‘a kesa ke serê îklîmî de xebitîyena’. Wazena rîyêk bido yew pirsgirêkî. Yanî ma behsê edaletê îklîmî kenê. Pêro babetê edaletî mîyanê edaletê îklîmî de ca genê. Serra bîyare, wexto ke ez kewta mîyanê çalakvaniya Filîstînî, no vînayîş bedilîya.”
Rewşa Xeza Thunbergî, ablûqa û şerê Îsraîlî yê vera Xeza sey qirkerdiş pênase kerdî. Şerê Îsraîlî yê Xeza de ke hema hema di serrî yo dewam keno, herême vera zêdebîyayîşê merg û vêşanîye de verada. Polînkerdişê Faza Asayîşê Werdî yê Entegreyî yê bi paştîdayîşê NY, Tebaxe de rapor kerd ke tay herêmanê Xeza de yew felaketê “hetê merdiman ra viraşte” est o.
Boykotê COP29î 2024 de, COP29a ke Azerbaycan de ameye viraştiş, seba ke hetê rejîmê lîderê otokrat İlham Aliyevî ra ameye organîzekerdiş, seba îxlalanê heqanê merdiman û pakîkerdişê etnîkî yê vera Ermenîyan ê Qerebaxê Çîyayî yê munaqeşeyî, boykot kerd. Caye ci de, welatanê cîranan Gurcistan û Ermenîstan ziyaret kerd.
Weşan û medya
Kîtabê ci; “No One Is Too Small to Make a Difference” (Kes Hende Qij Nîyo ke Nêeşko Ferqêk Biaferno) – yew arêdayîşê qiseykerdişanê ci yo
“The Climate Book: The Facts and the Solutions” (Kîtabê Îklîmî: Raştîyî û Çareserîyî) – 2022 de bi pisporanê rayberan reyde
“Our House Is on Fire: Scenes of a Family and a Planet in Crisis” (Banê Ma Vêşeno: Sahneyê yew Keyeyî û Gerîdokêko Krîz de)
Belgefîlmî
“I Am Greta” (Ez Greta Ya) – 2020 de Hulu de weşanîya, çalakvaniya ci ya verêne û rayraşîyayîşê ci yê şexsî mojneno. Weqfa Greta Thunbergî Thunberg, rêveberîya Weqfa Greta Thunbergî kena, ke projeyanê derûdorî yê cîhanî fînanse kena. Cuya xo mutesawir ramena, seba kemînayîşê şopa paya xo ya karbonî seyahatê hewayî ra xo dûrî tepîşena û zafane bi tren seyahat kena. Terzê cuya veganî û cuya mînîmalîste piştgirî kena.
Tesîrê Medyaya Sosyale Huzurê Thunbergî yê medyaya sosyale reseno bi mîlyonan kes:
Instagram: 16 mîlyon teqîbker Aye vengê çalakvananê cayanî, zanyaran û hereketanê ciwanan ê Başûrê Cîhanî berz kena. Dadayanê zanistîyan pare kena û ferqindîye afernena.
