Serekê ABF’î Mustafa Aslan îzeh kerd ke tarîxê modernbîyayîşî yê Osmanî û dima ra zî Komare, paradîgmayêka tirk û sunîye ser o awan bîya, esas gêno û wina va: “Tirk û sunîbîyayene, mana wayîrê welatî bîyayene rê yena. Komare de elewîyî qirkerdişî ra ameyî xelisnayene û sey beşêko îtîqadî yo ke ganî asîmîle bibo û bibo sunî, ameyî vînayene.”
Sergerra qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey ser o Hemserekê DBP’î Keskîn Bayindir va ke têkoşînê bi heqîqetî rîbirîameyîş o! Û wina va: “Dêrsimî ra heta Roboskî û Cizîre heta ke dirbê şarê kurdî nêbê dermankerdene, ma nêeşkenê aştî û demokrasîye awan bikerê. Ma wazenê ke Komîsyonê Heqîqetî bêrê awankerdiş, ma akerdişê arşîvanê dewlete wazenê, ma waştiş û vengê şaranê bindestan pawenê. Çimkî, aştî ancax bi têkoşînê edaletî mumkun a.”
4ê Gulana 1937 de, bi qerarê ‘Herekata Tenkîlî yê Tuncelîye’ yê Hukmatê CHP’yî yê o wextî, qirkerdişê Dêrsimî dabi destpêkerdiş, operasyon, serra 1938î de bi îmhakerdişî netîce girewt. Wezîrê Karanê Teberî yê verên Îhsan Sabrî Çaglayangîlî ke Qirkerdişê Dêrsimî de wezîfedarêko fermî bi, vîrardişanê xo de wehametî wina eşkera keno: “Îltîca kerdbî şikeftan. Artêşî gazê jehrinî şuxulnayî. Zereyê çêberê şikeftan de sey merreyan bijehr kerdê. Kurdê hewt serrî ra heta hewtay serrî, Dêrsim de qir kerdê. Herekatêko gonên bi. Dewaya Dêrsimî zî qedîyaye, otorîteyê hukmatî zî kewt dewre û Dêrsim, wina qedîya. Ewro ma eşkenî rehetî bikewî Dêrsim.”
Serranê 1937-38î de, netîceyê operasyonanê vera şarê Dêrsimî yê pîl û domanî de, bi des hezaran merdimî ameyî qetilkerdiş. Bi hezaran merdimî erdanê xo ra ameyî sirgunkerdiş. Bi hezaran domanê Dêrsimî, bi taybetî keyneke/çêneke keyeyanê xo ra, kokê xo ra ameyî cîyakerdiş. Nika Tirkîya de prosesêk domyeno. Eke no proses serkewo ganî Dewleta tirkan Terteleyê Dêrsimî û qirkerdişanê bînan reyde rî bi rî bêra.
Serrgêra qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey û averşîyayîşanê peynî ser o Serekê ABF’î Mustafa Aslan ajansê ma rê qisey kerd.
Bi hurmet yad kena
Serekê ABF’î Mustafa Aslan va ke o Rayberanê Dêrsimî Seyîd Riza, Reşîk Huseyîn, Wusenê Seydî, Alîyê Mirzê Silî, Hesen Axa, Findik Axa, Hesenê Îvraîmê Qijî ke 15ê Teşrîna Peyêne ya 1937î de ameyî îdamkerdene, bi hurmet yad kena û wina va: “Terteleyê Dêrsimî hafizaya ma ya tarîxî de ca girewto, babete ke ganî qetî nêro vîrakerdene û dîyene vîrakerdene. No, Qirkerdişê Qizilbaş/Elewîyan o ke Osmanî de dest pêkerdbi, demo Komare de zî dewamkerdişê ey o. Seba ke merdim mesele hole fam bikero, ganî merdim tarîxê modernbîyayîşî yê 200 serranê peyênan ê Osmanî û Komara Tirkîya hole analîz bikero û hetê perspektîfêkê tarîxî ra mesele dest bigîro. Seserra 19. de Osmanî de şar sey Miletê Hakîmî misilmanê sunîyî, sey kêmnetewî zî beşê xirîstîyanî ameyêne namekerdene. Qizilbaşê, elewîyî nê tenî şar ra nêameyêne hesebnaene, sey o beşo ke ganî bêro çinkerdene/qirkerdene, ameyêne vînayene. Coka, tarîxê modernbîyayîşî yê Osmanî û dima ra zî Komare, paradîgmayêka sunîye ser o awan bîya, esas gêno. tirk û sunîbîyayene, mana wayîrê welatî bîyayene rê yena. Komare de elewîyî qirkerdişî ra ameyî xelisnayene û sey beşêko îtîqadî yo ke ganî asîmîle bibo û bibo sunî, ameyî vînayene. Seba elewîyanê kurdan prosesêko hîna zor estbi. Înan polîtîkayê tirkkerdişî û sunîkerdişî reyde rî bi rî mendîbî. Tirkîye û sunîya ke paradîgmaya awankerdoxe ya dewlete ya, beşê komelkî reyde têduştî zî qetî qebul nêkena.”
Modela mileta dewlete
Serekê ABF’î Aslan destnîşan kerd ke zafane yeno vatene ke Tirkîya dewletêka miletî ya, Labelê, ê ke qayîtê awanîya dewleta Tirkî û xususîyetê têkilîya ke mîyanê dewlete û komelî de virazîyaya, ê dewleta miletî ra zêde, modela mileta dewlete (dewlet ulusu) vînenî.
Aslan wina domna: “Dewleta ke est a, a dewleta ke miletêkî awan kerda nîya, la dewlete wazena ke komelêkê neweyî yê xo awan bikero. Tirkîya de, peyê înşakerdişê dewletêka miletî de, waştişê dewlete yê viraştişê miletê xo est o. Fikrê pêro komelî her hetî ra homojenkerdişî, bingeyê famkerdişê komelê dewlete yo. Projeyê komelê homojenî yê aidê dewlete, bi redkerdiş, pelixnayîş yan zî îmhakerdişê pêro cîyabîyayîşê dînî û kulturî yê ke welatê ma de est ê, ameyo waştene ke bîyaro ca. Elewîyîye, projeyê homojenkerdişî yê ke sey mileta dewlete yeno îfadekerdene, qurbananê ey ê tewr pîlan ra yewe ya. Ronîya nê perspektîf û analîzan de, ganî polîtîkayê dewlete yê Dêrsimî û Terteleyê Dêrsimî hîna rast bêrê ercnayene. Bi modernbîyayîşê Osmanî reyde sîstemê Eyaletî ra ravêrîyeno sîstemê vilayetî. Serra 1888î de Dêrsim bi vilayetê Xerpêtî girêdîyeno. Serra 1899î de Mufetîşê Umûmî yê Anatolîye Şakîr Paşa Rapora Dêrsimî ya yewine amade keno. Teberê tedbîranê eskerî, viraştişê qereqolan û sirgûnkerdişê êyê ke xover danê, seba Trablûsgarb û Yemenî de, têşîqkerdene esta ke Şêxê Neqşîbendîyî yê ke mîyanê kurdan de yê, bêrê şirawitene herême û şarî îrşad bikerê. Heta awanbîyayîşê komare raporê bînî zî yenê amadekerdene, Dêrsimî ser o seferî virazîyenê û netîce nêna girewtene.”
Hukmatê Anqara newe awanbîyaye
Aslan ard ziwan ke prosesê xelisîyayîşê komare de, eşîrê Qoçgirîye û Dêrsimî telgrafêke ke telebê înan ê ke sînasnameyê kurdan kenê xo vîrî û awanîyêka otonome ya ke herêma ke înan dîyar kerda, gêna xo mîyan, şirawenê Hukmatê Anqara yo newe awanbîyaye.
Aslan wina domna: “Nê waştişî benê sebebê serê Qoçgirîye de herekatê eskerî virazîyeno û no têwgêrayîş yeno pelixnayene, û Rayberanê Eşîranê Dêrsimî yê ke paştî dayê Qoçgirîye ra zî panc kesî sey Mebusî seba Meclîsê 1. yenê dawetkerdene. Badê îlanbîyayîşê Komare zî, Meclîsê ke serra 1923î de awan bîyo, êdî tede ne nameyê Dêrsimî ra mebusî est ê, ne zî nameyê elewîyan ra mebusî est ê. Dergayê elewîyan pêro yenê qefilnayene û mal û milkê înan rê dest yeno ronayene. Bi Qanûnê Tekke û Zawîyeyan reyde zî elewîyîye û erjê îtîqadê elewîyîye benê qedexe. Hukmatê Komare zanayêne ke herêma ke awanîya xo ya îsyankarî ya edetê xo pawena û bi nasnameyê xo yê kurdê/elewî yo aktîf şinasîyena de, ardîşê ca yê polîtîkayanê xo bêmesele nêbeno. Netîceyê herekatanê bêtesîran ê ke serranê peyênan ê Osmanî de virazîyabî, werte de bî. Seba naye, îhtîyacîye bi tedbîranê hîna bitewrî estbî. Serra 1925î de Planê Islahetê Şerqî (Rojhelatî) kewt dewre. Serra 1925î de Mufetîşê Milkîye Hamdî Bey raporêk amade keno. Raporê xo de “Dêrsim seba Hukmatê Komare sereçîkêk o…. Arêdayîşê çekan, tecrîdkerdişê her tewir wesayîtanê xoverdayîşî û pawitişî, seba nê zî aşmanê Gulane û Hezîrane yê ke tewr musayît ê, bi qewetanê eskerî yê nizambîyan ê ke do bêrê şirawitene herekatê çorsmedayîşî û serraştişî viraştene û şaro çekdar o ke do zor û zextê ke bivîno ser o xo bianco koyan, ey zî bi qewetanê erdî û hewayî çinkerdene, esaso tewr muhîm o ke ganî herekat de dîqet ci rê bikêro. Badê ardîşê ca yê îslahetêkê winasî û sirgûnkerdişê axa û seyîdanê herême seba vîlayetanê dûrîyan, bi şertê 25 serran dewam bikero, şirawitişê karmendanê îdealîstan û bi nînan mîsyonerîye dayene viraştene, ganî kurdê herême bêrê tirkkerdene” pêşnîyaz kerdêne. (RAPORA J.U.K. Perre 231)… Heta serra 1935î pêro raporê ke amade bîyê, bi telebanê nê hawayî reyde kêmanîyî ameyî temamkerdene û proses ame domnayene. Qanûnê Îskanî yo ke serra 1934î de vetîya, Rapora Islahetê Şerqî ya Serekwezîr Îsmet Înonuyî ya serra 1935î, seba Dêrsimî planêko taybet pêşnîyaz kerdêne. Goreyê nê planî; badê arêdayîşê çekan walîtîye do sey qerargehêkê kolorduyî bixebitîyo, memurî şarê herême ra nêbê, heta cezaya îdamî her tewir înfaz hetê walîtîye ra bêro caardene, usulê hukmdayîşî basit, taybet û qetî bibo.”
‘Qanûnê derheqê îdareyê Vîlayetê Tuncelî’
Aslan îzeh kerd ke Teşrîna Peyêne ya serra 1935î de “Qanûnê derheqê îdareyê Vîlayetê Tuncelî de” ame vetene û wina va: “ 2ê Çeleyê 1936î de kewt dewre. 6ê Çeleyê 1936î de mesûlîyetê ci dîya Aptullah Alpdoganî û Mufetîşîya 4. ya Umûmîye amê ronayene. Cakerdişê Qanûnê Tunçelî bi lez dest pêkerdî. Mîyanê serra 1936î de teberê arêdayîşê çekan, tesbîtkerdişê nufûsê eşîran de, dest bi viraştişê rayîr û qereqolan ê ke do kontrolî hêsan bikerê, ame kerdene. 4ê Gulana 1937î de zî çarçewaya nê pêro amadekarîyan de bi Qerarê Heyetê Wezîran herekato eskerî yo ke do 38î de û dima ra zî dewam bikero, da destpêkerdene. Dima ra zî îdamî, qirkerdişî, sirgûnî, herêmê qedexebîyeyî, domanê vînîbîyeyî û cakerdişê polîtîkayanê qirkerdişî yê ke hîna zî dewam kenê. Qirkerdişê elewîyan ê ke demo Komare de virazîyayê: Qirkerdişo ke prosesê awanbîyayîşê Komarî de herêma Qoçgirîye de qewimîya, Qirkerdişê Dêrsimî yê 1937-38î, Hujmê Ortaca (Mugla) yê 2ê Hezîrana 1966î, Hujmê Hekimhan (Meletî) yê 1968î, Hujmê Maraş/Elbîstanî yê 11ê Hezîrana 1967î (Dima ra Konserê Mahsunî Şerîfî), Hujmê Hatay/Kirikhanî yê 1ê Adara 1971î, Qirkerdişê Meletî yê 18ê Nîsana 1978î, Qirkerdişê Sêwasî yê 4ê Îlona 1978î, Qirkerdişê Maraşî yê 19-24ê Kanûna 1978î, Qirkerdişê Çorumî yê 29ê Gulane-4ê Temmuza 1980î, Qirkerdişê Madimak/Sêwasî yê 2ê Temmuza 1993î, Qirkerdişê Gazî/Îstanbulî yê 12ê Adara 1995î, Qirkerdişê Umranîye/Îstanbulî yê 14-15ê Adara 1995î… Netîceyê nê qirkerdişan de elewîyan hetê ekonomîk û sîyasalî ra mexdurîyetê pîlî cuyayî. Zafêrê înan cayê ke tede ciwîyayêne, terk kerdî û bi koçê zorî vila bîyî. Ne tenî kokê xo ra, eynî wext de kultur û îtîqadê xo ra zî dûrî kewtî. Cayanê ke şîyî, tede zextê kultur û îtîqadê hakîmî netîce de seba asîmîlasyonî akerde bîyî. Hema hema di seserrî yo, vera nê pêro zext û asîmîlasyonî zî dewlete nêeşkeya miletêk bivirazo. “Miletê Tirkî” sey nasnameyêko ke ser o minaqeşe beno, vineto. Kurdî nêbîyî tirkî, Elewîyî nêbîyî sunîyî. Zext, şîdet û qirkerdişî bes nêkenê ke “mileta dewlete” pîya tepîşê. Tersê “parçebîyayîşî” sîyasetê umûmî bellî keno, beno wesayîtê pîyatepîştişê komele çareserîya pîyaciwîyayîşî, “dewleta miletî” ya ke yewîye xo rê kerda îlke nîya, “mileto demokratîk” o ke zafîye paweno, a ya.
‘Seba pêrodayîşan zemîn amede kena’
Aslan bal ant ser prosesî ser o û wina dewam kerd: “Proseso pêrodayîşî yo ke meseleya kurdan de çewres serran ra zêdêr o dewam keno, netîceyê averşîyayîşanê herêmkîyan de masayêk de seba çareserîye yeno qiseykerdene, no erjîyaye yo. Sey ke ma cor de zî hîra eşkera kerd, di meseleyê muhîmî yê Komara Tirkîya estê ke ganî çareser bikero. Meseleya kurdan û meseleya heqanê têduştîyî yê elewîyan. Labelê, hem karakterê dewlete yo awanîkî hem zî ewnîyayîşê aye yê înşakerdişê komele yê seserre, mojneno ke çareserîya mesele de zerrîdar nîya. Azadîye û têduştîya heqê tebîî yê pêro şaran û îtîqadan a. Aştîye bi îradeyê azadî yê şaran û raştîya rîbîrîameyîşê komelkî mana qezenc kena. Aştîyêka ke do netîceyê mecbûrîyetêkî de bibo, her wext seba pêrodayîşan zemîn amade kena. Ma sey sazîyê elewîyan, sere ra hetanî nika hetê viraştişê aştîya komelkî de bibê û do hetê ci de bîyayene rê dewam bikerî.”
‘Waştişanê ma’
Tewro peynî Aslan wina qedîna: “Dewletêke yan zî komelêk bi tena vatişan reyde nêşêno reso ciwîyayîşêkê demokratîkî. Komelo demokratîk o ke şima do bi çinhesibnayîşê vîyarteyî bivirazê, weş nêbeno. Seba ke ciwîyayîşêko komelkî yo newe bêro awankerdene, ganî pêro qirkerdiş û hadîseyê ke vîyarte de qewimîyayê, bêrê eşkerakerdene, Heqîqet û adalet bêro caardene. Seba naye, têkoşînê heqanê merdiman serranê 1990an de polîtîkayêka newîye kerde cuye. ADALETÊ DEMÊ RAVÊRDAYÎŞÎ…
HEQO ZANAYENE: Eşkerakerdişê senî ameyo nê rewşe, seba çi, çira û çi qewimîyayo.
HEQA ADALETÎ: Cayanê raya pêroyî de eşkerakerdişê sucê ke faîlan kerdê, seba naye awankerdişê KOMÎSYONÊ HEQÎQETÎ viraştene,
HEQO TEZMÎNATÎ: Viraştişê çareserîya zerar û zîyananê komelkî yê kesan nê yê madî û manewî yê ke hetî dîyê,
VIRAŞTIŞO QANÛNÎ: Seba ke îxlalî newe ra nêqewimîyê, temînkerdişê girewtişê tedbîranê qanûnîyan ê ke lazim ê,
Ganî komel nê prosesê aştîye ra beşdar bibo û pêro hetê eleqedarî zî daxil bibê.”
