Sergerra qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey ser o Hemserekê DBP’î Keskîn Bayindir va ke têkoşînê bi heqîqetî rîbirîameyîş o! Û wina va: “Dêrsimî ra heta Roboskî û Cizîre heta ke dirbê şarê kurdî nêbê dermankerdene, ma nêeşkenê aştî û demokrasîye awan bikerê. Ma wazenê ke Komîsyonê Heqîqetî bêrê awankerdiş, ma akerdişê arşîvanê dewlete wazenê, ma waştiş û vengê şaranê bindestan pawenê. Çimkî, aştî ancax bi têkoşînê edaletî mumkun a.”
4ê Gulana 1937 de, bi qerarê ‘Herekata Tenkîlî yê Tuncelîye’ yê Hukmatê CHP’yî yê o wextî, qirkerdişê Dêrsimî dabi destpêkerdiş, operasyon, serra 1938î de bi îmhakerdişî netîce girewt. Wezîrê Karanê Teberî yê verên Îhsan Sabrî Çaglayangîlî ke Qirkerdişê Dêrsimî de wezîfedarêko fermî bi, vîrardişanê xo de wehametî wina eşkera keno: “Îltîca kerdbî şikeftan. Artêşî gazê jehrinî şuxulnayî. Zereyê çêberê şikeftan de sey merreyan bijehr kerdê. Kurdê hewt serrî ra heta hewtay serrî, Dêrsim de qir kerdê. Herekatêko gonên bi. Dewaya Dêrsimî zî qedîyaye, otorîteyê hukmatî zî kewt dewre û Dêrsim, wina qedîya. Ewro ma eşkenî rehetî bikewî Dêrsim.”
Serranê 1937-38î de, netîceyê operasyonanê vera şarê Dêrsimî yê pîl û domanî de, bi des hezaran merdimî ameyî qetilkerdiş. Bi hezaran merdimî erdanê xo ra ameyî sirgunkerdiş. Bi hezaran domanê Dêrsimî, bi taybetî keyneke/çêneke keyeyanê xo ra, kokê xo ra ameyî cîyakerdiş. Nika Tirkîya de prosesêk domyeno. Eke no proses serkewo ganî Dewleta tirkan Terteleyê Dêrsimî û qirkerdişanê bînan reyde rî bi rî bêra.
Serrgêra qetilkerdişê Seyîd Riza û embazanê ey û averşîyayîşanê peynî ser o Hemserekê DBP’î Keskîn Bayindir persanê ajansê ma rê bi zerrî ra cewab da.
-Şima qetilkerdişê Seyîd Rizayî û embazanê ey ê 15ê Teşrîna Peyêna 1937î de, çarçeweya Dêrsimî û şarê kurdî de sey xalêka senî ya şikitişî ya tarîxî vînenê? Vîrê kolektîfî yê şarê kurdî de na mesela wayîrê cayêkê senî ya?
Verî her çîyî ez serrgêra 88ine de Seyîd Rizayî û şehîdanê Terteleyê Dêrsimî bi rêzdarî û minetî yad kena. Bi raştî kî wexto ke babete bena 15ê Teşrîna Peyêne, serrgêra îdamkerdişê Seyîd Rizayî û embazanê ey, zerrî û mezgê ma de hîsê giranî xo danî ciwîyayîş. Çimkî, no tarîx seba komelî wayîrê cayêkê zaf bimana yo. Yew hetî ra dirbêka seserran a ke hema zî weş nêbîya, zerrîya ma vêşnena, hetê bînî ra sey sembolê vindertişêkê birûmetî mezgê ma de xo newe kena.
Ê yê ke tarîxî nêzdî ra teqîb kenê, weş zanenê ke; bi îdamkerdişê Seyîd Rizayî û embazanê ey tena Dêrsim nê, vera şarê kurdî zî hêrişêko tarîxî ame meydan. Na netîceya ke Terteleyê Dêrsimî ra vejîya werte, îfadeyanê tewr eşkerayan ra yewe ya ke; şarê kurdî senî bi ziwan, kultur, bawerî û estbîyayîşê xo yê komelkî raştî polîtîkayanê înkarî yê dewlete ame. Bi vatişêkê bînî 15ê Teşrîna Peyêne 1937î netîceyanê meseleya kurdî ra yewe ya!
Baş o, çira şexsê Dêrsimî de şarê kurdî raştî netîceyêka winasî ame? Seba cewabê na perse ganî ma rîyê xo biçarnê seserra 19ine ya serdemê Osmanî. Çimkî, meseleya kurdî çimeyê xo ê serdemî ra gêna. Serdemanê peyênan ê Osmanî ra prosesê meseleya kurdî hêdî hêdî dest pêkerd. Dima ke merkezîperestîya Osmanî kewte merîyet, seba kurdan zî hêdî hêdî sîyasetê înkarî zêdêr vejîya werte. Ma eşkenê wedaritişê xoserîyanê îdareyî nê warî de sey gameyê destpêkî pênase bikerê. Bi Rejîmê Komare zî na merkezîperestîye sey formêkê îdeolojîya newîye vejîya verê ma. No formo newe; îdealê ‘’afernayîşê neteweya tirkî’’ bi.
Bi nê xeyalî ya zî waştişî, rîstê sey ‘’îradeyê şarî, xoserîya herême û zêdîyîye’’ yê ke qanûnê bingeyî yê 1921î de ca girewtêne, bi qanûnê bingeyî yê 1924î ra werte ra ameyî wedaritiş. Bi na game ferasetê ‘’yewperestîye’’ o ke înkar û vîjnayîşê şaran esas girewtêne, kewt merîyet. Şarê kurdî bi rayîrê qanûnê bingeyî bi hawayêkê zelalî ‘’çine hesibîya’’. Bêguman nê prosesî bi xo reyde netîceyê giranî yê sîyasî û komelkî aferna. Averşîyayîşê sey Serewedaritişê Şêx Saîdî, Xoverodayîşê Agirî, Qirkerdişê Zîlanî nê warî de netîceyê tewr tarîxî û komelkî yê.
Proseso ke bi rijnayîşê Serewedaritişê Şêx Saîdî dest pêkerd, Qanûnê Takrîr-î Sukûnî ame vetene. Bi nê qanûnî vengê çapemenîye birrîya, muxalefet ame tesfîyekerdene, erdnîgarîya kurdan bi operasyonanê leşkerî amî dorpêçkerdene. Peynî zî serranê 1937-38î de Terteleyê Dêrsimî sey netîceya tewr girane ya nê prosesî qewimîya. Şarê Dêrsimî tena bi hînceta ‘’serewedaritişî’’ nêameyî qetilkerdene. Armancê bingeyî nasname, bawerî, kultur û vindertişê înan bi. Ajandaya fermî ya dewlete de zî no proses sey ‘’tedîp û tenkîl’’ bi vatişêkê bînî sey ‘’cezekerdiş û çinkerdiş’’ ca gêno.
Coka, îdamkerdişê Seyîd Rizayî û embazanê ey sembolê nê tasfîyekerdişê pêroyî yo. Şexsê Seyîd Rizayî de waştî rûmetê şarê kurdî ceza bikerê. Çimkî, o reyde ke pêşengê serewedaritişêk bi, wijdanê şarî bi. Wexto ke vatişê ‘’Ma domanê Kerbela yê, ma zulmî ra qayîl nêbenê’’ ardêne ziwan, hîşmendîya estbîyayîşê hezar serran vatêne. Yanî, vera zulmî serewedaritiş sey heqîqet û manaya estbîyayîşê xo dîyêne.
Tabî, warê komelkî de zî wexto ke ma nê tarîxî ercnêne, rewşêka bîne ya balkêşe vejîyena verê ma. Persperktîfê komelkî de ganî no qetlîam tena sey tundîya dewlete nêro vînayene. Netîceyê Dêrsimî eynî wextî de mîladê birrîyayîşê komelkî û krîzê bawerîye yo. Şexsê Dêrsimî de têkilîya bawerîye ya mîyanê dewlete û kurdan de daîmî birrîya. Coka zî, vatişê ‘’aştîye’’ yê Tirkîyaya ‘’hemdem’’e qet yew wextî bingeyêkê ke bawerî pê bê, ser nêronîşto. Çimkî, rîbirîbîyayîş nêbî, heqîqet ame dîyayîş, dej û elemê şarî bi edaletî nêameyî cewabdayene. Seba dewlete erdnîgarîya kurdan ‘’têkilîya hemwelatî û herrayî’’ ra vêşêr, sey têkilîya ‘’gef û kontrolkerdişî’’ ameye vînayene, na esase ser Kurdistan ajandaya dewlete de ca girewt. Na yewe zî vîrê komelkî de rayîr da travmayanê xorîn ver.
Waştîyê ‘’edalet û aştîye’’ yê ke ewro şarê kurdî ano ziwan zî bi dermankerdişê nê birrîyayîşê tarîxî girêdayî yê. Nê warî de yadkerdişê Dêrsimî, seba ke travmayê vîyarteyî dibare nêbê, hîşmendîya komelkî payan ser de tepişeno. Coka, qetilkerdişê Seyîd Rizayî û embazanê ey, warê înkarkerdişê çareserîyêka demokratîke de referansêko tarîxî û hîşmendîyêka komelkî ya. Ganî şarê ma bi nê ferasetî 15ê Teşrîna Peyêne dest bigîro û têkoşînê demokratîkî û waştişê aştîye de îradeyê a roje ra hawil bigîro.
-Paradîgmaya Aştî û Demokratîke ya ke bi pêşengîya Rayberê Şarê Kurdî Birêz Abdullah Ocalanî aver şina, her çiqas giran bo zî aver şina. Nê erdan ser de awankerdişê aştîye û çareserkerdişê meseleya kurdî û meseleyanê bînan ê bingeyênan ê Tirkîya zemînêkê demokratîkî ser de, yena çi mana? Şima mîyanê yadkerdişê Seyîd Rizayî û embazanê ey ê ke ma kewenê serrgêra qetilkerdişê înan, rîbirîbîyayîşê Dewlete bi qirkerdişanê winayin ê ke tarîxê ma de qewimîyê û serkewtişê prosesê ewroyî de senî mîsyonêk ronîyeno?
Eke şima paradîgmaya çareserîye ya ke ewro Birêz Ocalan pêşnîyaz keno, weş biercnê, şima do bivînê ke na paradîgma bi hawayêkê hemdemî hafizaya xoverodayîşê şaran ana ziwan. Nexşerêya Birêz Ocalanî ya ‘’Komelê Demokratîkî’’, vera ferasetê netewe-dewlete yê ke yewperestîye ser de estbîyayîşê xo domneno, yewîya azadîya şaran, bawerîyan, nasnameyan û şaran pawena. Esasê tewr bingeyînî yê na paradîgma ‘’têduştî û demokrasî yo’’.
Hetê bînî ra, ganî na yewe zî nêro vîrakerdene; wexto ke babete bena qiseya ‘’aştîye’’ gelek rayî sey manaya aye bêvengkerdişê çekan yena pênasekerdiş. No ercnayîş raşt nîyo. Aştî, meseleyêka zaf xorîn û zafhetî ya. Aştî, qedîyayîşê înkar û asîmîlasyonê seserran o. Aştî, mîyanê dewlete û şaran de esasanê demokrasî, têduştî û azadîye ser de mesajêka komelkî ya. Eke aştî nê ristan ser de bîya, do seba ameyoxê şaranê Kurdistanî û Tirkîya vurîyayîşêko newe bêro meydan.
Labelê, çi heyf heta nika nêzdîbîyayîşê dewlete ya zî îqtîdaranê sîyasîyan na raştîye ra zaf dûrî şî. Îdamkerdişê Seyîd Rizayî û embazanê ey zî na raştîye eşkera roneno çiman ver. Şexsê kesayetê sey Seyîd Riza û Şêx Saîdan de şarê kurdî ra vatî; ‘’ya teslîm bê, îtaet bikerê ya zî îmha.’’ No nêzdîbîyayîş bingeha meseleya kurdî yo.
Ganî na helweste biqedîya. Prosesê çareserîye yo ke ma ewro şahîdîya ey kenê, seba şikitişê na zincîra tarîxî hewldayîşêko zaf muhîm o. Na çarçewe de, bi Dêrsim, Zîlan, Roboskî û bodrumanê Cizîre rîbirîbîyayîş do hetê aştîye ser bibê gameyê tewr verênî û do zincîranê înkar û îmhayî bişiknê. Ganî hem îqtîdarê sîyasî û hem zî ferasetê dewlete na heqîqete qebûl bikero. Na yewe, rista tewr muhîme ya awankerdişê aştîye ya.
Nê warî de, mîyanê yadkerdişê Seyîd Rizayan û nexşerêya Birêz Ocalanî de têkilîyêka tarîxî est a. Her di zî eynî heqîqetî ra yanî azadî û têduştîya şaran ra hawil gênê. Seyîd Rizayî zî, Şêx Saîdî zî û embazanê înan zî verê îdamî de çok nêrona. Birêz Ocalanî zî bi eynî îradeyî binê tecrîdê giranî de heta nika seba ameyoxê şaran pawitişê aştîye kerd. Bi nê îradeyî seba vurîyayîşê komelkî sîstemêko newe awan kerd. Bi na yeke seba sîyasetê demokratîkî zî firsendêk aferna. Seba ke no firsend bi serkewtişî yanî bi aştîye netîce bibo, ganî îqtîdarê sîyasî û dewlete wêrek bê!
-Sey DBP, şima prosesê ewroyî de bi berpirsîyarîyêka cîdî rîbirî yê. Gelo şima sey partîye seba serkewtişê prosesî nexşerêyêka senî dîyar kerda; şima eşkenê îzah bikerê?
Raşt o, sey DBP ma nê prosesê tarîxî bi berpirsîyarîyêka pîle pêşwazî kenê. Ma, îradeyê demokratîkî yê şaran pawenê. Coka, hem azadîya şarê kurdî de û hem zî demokratîkbîyayîşê Tirkîya de ma hewl danê sey pirdêk rolê xo bilîzê.
Bi nê armancî nexşerêya ma hîrê ristan ser de şina;
Rista yewine; awankerdişê komelê demokratîkî yo! Senî ke şima zî teqîb kenê, Ma îradeyê şarî esas gênê û ma vanê ‘’demokrasîya raştin şarî ra dest pê kena.’’ Na esase ser, DBP, bi perspektîfê xo, bi meclîsanê xo yê ciwan û cinîyan û bi pêro rêxistinanê xo ve têkoşînê sîyaset û komelê demokratîkî domneno.
Rista ma ya diyîne zî; bihêzkerdişê îradeyê aştî û çareserîya demokratîke yo! Hem qada mîyannetewîye de, hem Rojhelatê Mîyanênî de û hem zî Tirkîya û Kurdistanî de ma hewl danê ke aştî goreyê menfeetanê şaran awan bîya. Têkoşînê ma na esase ser o. Labelê, ma holek zanenê ke; şertê tewr bingeyînî yê averberdişê prosesî azadîya Birêz Ocalanî ya. Nimûneyanê verênan rê biewnê; key vengê Birêz Ocalanî birrîyayo, o wext cayê aştîye; sîyasetê şerî aver şîyo. Coka, rayîro tewr bi tesîr o averberdişê îradeyê aştî û çareserîye azadîya Birêz Ocalanî ya. Seba ke waştişê aştîye aver şêro, seba ke sîyaset esasanê demokrasîye ser şêro, ganî na raştîye biba sernameyê rojevê sîyasî û komelkî.
Seba azadîya şarê kurdî û seba demokratîkbîyayîşê Tirkîya rista ma ya hîrêyîne zî; têkoşînê bi heqîqetî rîbirîbîyayîş o! Dêrsimî ra heta Roboskî û Cizîre heta ke dirbê şarê kurdî nêbê dermankerdene, ma nêeşkenê aştî û demokrasîye awan bikerê. Ma wazenê ke Komîsyonê Heqîqetî bêrê awankerdiş, ma akerdişê arşîvanê dewlete wazenê, ma waştiş û vengê şaranê bindestan pawenê. Çimkî, aştî ancax bi têkoşînê edaletî mumkun a.
Nê ristan ser, ma wayîrê îradeyê çareserîye yê Birêz Ocalanî vejîyenê. Sey DBP, ma hewl danê dirban û dejanê vîyarteyî biçarnê hêvîya ameyoxî. Bi hêzê şarî, bi azadîya cinîye û bi demokrasîya cayîye ma bawer ê ke ma do ser bikewê. Ganî şarê ma zî na çarçewe de prosesî rê nêzdî bibo. Senî ke kalikanê ma verê daranê îdamî de zî sere nêrona, ganî ma zî bi eynî îrade û vindertişî wayîrê prosesî bivejîyê.
