Serebûtê şidet û kiştişê domanan, wîjdanê komelî tewr xorîn kenê. Tirkiya de na babete de serebûtanê sembolîkan ra yew zî kiştişê Ceylan Onkol o ke no mîsalêko deşîyaye yo ke edalet senî nêno ca û heqê domanan senî yenê binpaykerdene.
Roja 28ê Êlula 2009, seat 11:30 de, qezaya Lîceyê Amedî de, dewa Şenlikî mezraya Xambazî de, Ceylana 12 serre ke banê xo ra 200 metre dûrî de meyşanê xo çerênayêne, netîceyê adirkerdişî de ameye kiştine. No hedîse, tesîrê hêzê asayîşî yê Dewlete yo ke herêma Kurdistanî de domananê bêsûcan ser o yo, vet o meydan.
Prosesê huqûqî û bêedaletî
4ê Nîsane 2013 de no texqîqat, bi bahaneya ke ‘delîlê ke sûcî teşkîl bikerê çin ê’ bênetîce mend. 30ê Nîsane 2014 de, Serekîya Dozgerîya Komare ya Lîce ke texqîqat rayra berdene, qenaet ard ke delîl û raporê ke dosyaye de yê, seba tesbîtkerdişê failan bes nîyê û seba dosyaye “Qerarê Cigêrayîşê Daîmî” da. Seba kiştişê Ceylan Onkol, Tirkiya de hema zî seba tesbîtkerdişê qetilan ser o dewayêk nêabîya.
Derheqê Ceylan Onkol a 12 serre ke cayê çerênayîşê meyşan de bi teqayîşê guleyê hewanî merdbî, qeraro peyên yê mehkeme hetê Mehkemeya Îdareyî ya 2. ya Amedî ra ame dayene. Mehkeme tesbît kerd ke Wezîrîya Karanê Zereyî %90 qusûrdar a û qerar da ke keyeyî rê tezmînat bêro dayene. No qerar, seba ke hedîseyî ra 12 serrî dima ameyo dayene, bi sebebê munaqeşeyan.
Tirkiya de rewşa ewroyêne ya kiştişê domanan
Tirkiya ya ewroyêne de kiştişê domanan bi awayêko eşkera dewam kenê. Tenya 6 menganê verênan ê serra 2024î de 343 domanî “sebebanê ke verê ci yeno girewtene ra” merdî. Yanî eke tedbîrê besî ameybî girewtene, do 343 domanî nika ganî bîyêne. Nê reqemî, çend sistbîyayîşê sîstemanê pawitişê domanan ê Tirkiya mojnenê ma.
Şima zanenê ke di serranê peyênan de tewr tay 133 domanî sey Narîne cuya xo vîndî kerda. Nê detayî mojneno ke kiştişê domanan bîyê problemêko sîstematîk.
Çarçeweya îstatîstîkanê kiştişî yê pêroyî de
Mabênê Êlula 2023 û 2024 de hûmara kiştişan 1388 a. Eke ma 7ê Citmenge esas bigêrê, 13 aşmanê peyênan de 1455 kiştişî ameyî kerdene. Nê kiştişan ra 969 bi çek, 414 bi kard û 72 zî bi derbkerdişî ameyê kerdene. Mîyanê nê tabloyê pêroyî de, hûmara kiştişanê domanan zaf berz a.
Rojnameyan de babetê ke tewr zêde ameyî weşanayene, 13 xeberan de cinet, 13 xeberan de kiştişê bêqest/qezara û 11 xeberan de tecawuz o. Cînsîyetê domananê ke qurbanê kiştişî bîyê, zêdetir lajekî yê. Şeklê kiştişê domanan zî zafane bi çekan bîyê.
Tenya mengeya Êlula 2024 de, serebûtanê ke tede şidetê camêrdan cinî û domanî kerdê qurban û mexdûr, 33 cinî û 1 doman de ra pîya 34 kiştişî, resmî qeyd bîyê- derb/birîndarkerdene, vera 8 cinîyan û 24 domanan îstîsmaro cînsî û 61 cinî hetê merdimanê xo yê camêrdan ra ameyî kerdene.
Dinya de pîvanê şidetî yê vera domanan
Serra 2024î de tesîrê şeranê çekdaran ê serê domananê pêro dinya de resayo sewîyeyanê rekoran. Texmîn beno ke nika ra heta ewro hûmara domananê ke cayanê şerî de ciwîyenê ya kî sebebê şer û şidetî ra bi zorî cayanê xo ra bîyê, zaf zêde ya. Bi binpaykerdişê heqanê domananê ke tesîrê şerî de mendê, bi kiştişê û birîndarbîyayîşê înan, serra 2024î seba domanan tarîx de serranê tewr xiraban ra yewe bîya.
Rewşa cayanê şerî de
Serra 2024î de, herêmanê cîya-cîyayan ê dinya de 281 xebatkarê hetkarîya însanîye zî cuya xo vîndî kerda. Na serre rekorê verênî derbas bîyê û 2024 bîya serra ke tede tewr zêde personelanê hetkarîya însanîye merdê. Na rewşe mojnena ke domanê cayanê şerî çend bêpawitox ê.
Serra 2021î de, her 4,4 sanîyan de yew doman yan zî ciwan cuya xo vîndî kerde. No îstatîstîk, seba ke pîvanê merdişê domanan ê pêro dinya mojneno, zaf balkêş o.
Şidet û kiştişê mîyanê keyeyî
Her serre 41 hezar domanê ke emrê xo binê 15î de yo, netîceyê kiştişanê mîyanê keyeyî de mirenê. Çarîkê pîlan vanê ke domanîya xo de maruzê îstîsmarî mendê. Nê detayî, pîvananê xorînî yê şidetê vera domanan vejenê meydan. Pêro dinya de nêzdîyê 50 mîlyon domanî cayê ke tede ciwîyenê ra koç kenê yan zî bi zorî cayanê xo ra benê. Na rewşe, domanan hîna zêde binê rîskî de veradena.
Merdişê domanan ê şeran de
Verfekê UNICEF’î James Elderî bale ante ser ke hûmara domananê ke 50 rojanê peyênan de ameyî kiştişî, %80ê merdişanê serra verêne vîyarna. No mîsal mojneno ke domanî cayanê şerî de senî benê hedef.
Kiştişê ke hetê dadî-babîyî yan zî merdimanê nezî ra yenê kerdene
Serebûtê ke netîceyê cinetî de qewimîyenê
Şideto ke netîceyê zextanê ekonomîk û sosyal de vejîyeno
Kiştişê ke dima îstîsmarê cînsî yenê kerdene
Kiştişê domananê ke maruzê îstîsmarî mendê seba ke bêveng bê
Serebûtê ke rêxistinê sûcanê organîzeyan tede cîya genê
Merdişê ke sebebê înan hêzê asayîşî yê
Merdişê ke mîyanê operasyonanê asayîşî de sey serebûtê Ceylan Onkol qewimîyenê
Vîndîkerdişê ke netîceyê bikardişê hêzê bêorane de benê
Sebebê pêroyî yê Dinya de
Şerê çekdarî
Vîndîbîyayeyê sîvîlî herêmanê şerî de
Bikardişê domananê leşkeran
Hêrişê terorî
Sûcê Organîzeyî
Tîcaretê merdiman
Mafyaya organan
Karkerîya domanan
Faktorê Sosyoekonomîkî
Xizanî
Kêmîya perwerdeyî
Tecrîdo sosyal
Bêserkewtişê Sîstemanê Pawitişî
Problemê Tirkiya de
Kêmasîyê Huqûqî
Bênetîcemendişê texqîqatan sey vakaya Ceylan Onkol de
Derheqê failan de teqîbatêko tesîrdar nêkerdiş
Kêmîya raporanê tipê edlî
Kêmasîya Koordînasyonê Dezgehan
Mabênê dezgehanê cîyayan de hemkarîya bêtesîre
Çinêbîyayîşê sîstemanê hişyarîya rew
Kêmîya ercîyayîşanê rîskî
Kêmasîyê Xizmetanê Sosyalî
Tesbîtnêkerdişê domananê ke binê rîskî de yê
Kapasîteyo nêbes seba domananê ke bêrê pawitene
Kêmasîya xizmetanê rehabîlîtasyonî
Proseso ke kiştişê Ceylan Onkol de qewimîya
Serebûtê Ceylan Onkol, Tirkiya de mîsalanê bêedaletîye yê tewr eşkerayan ra yew a:
Prosesê Texqîqatî
Bênetîcemendişê texqîqatê verênî
Dayîşê qerarê cigerayîşê daîmî
Qet dewa nêabîyayene
Têkoşînê Keyeyî
Cigêrayîşê edaletî yo ke 12 serrî dewam kerd
Tenya serkewtişê dewaya tezmînatî
Hetê mesûlîyetê cezayî ra qet yew netîce nêgirewtene
Tepkîya Komelkî
Teqîbkerdişê rêxistinanê heqanê merdiman
Eleqeyê medyayî yo ke sinor de mend
Wîjdanê şarî de ca girewtene
Pawitişê Heqanê Mexdûran
Heqê Edaletî
Lazimîya ke texqîqatêko tesîrdar bêro kerdene
Tesbîtkerdiş û ceza girewtişê failan
Pawitişê heqanê keyeyanê mexdûran
Tezmînato maddî û manewî
Xizmetê rehabîlîtasyonî
Mekanîzmayê hetkarîya sosyale
Heqê musayîşê raştîye
Rojnîkerdişê hedîseyan
Prosesê texqîqatî yê şefafî
Agahdarkerdişê raya pêroyî
Stratejîyê verîgirewtişî û vateyê çareyan
Verastkerdişê Huqûqî
Reformê Huqûqê Cezayî
Kiştişanê domanan de cezayê girankerdeyî
Mekanîzmayê texqîqatî yê tesîrdarî
Dergkerdişê wextê demvîyartîşî
Qanûnê pawitişî
Sîstemê ercîyayîşê rîskî
Mekanîzmayê mudaxaleyê rewî
Verastkerdişê koordînasyonê mabênê dezgehan
Sîstemê edlî
Prosedurê mehkemekerdişê lezî
Hakimê pisporî
Mehkemeyê domanan
Xizmetê Sosyalî
Tesbîtkerdişê domananê ke binê rîskî de yê
Keyeyê pawitoxî
Merkezê rehabîlîtasyonî
Hişyarîdayîşê komelkî
Nîşanê îstîsmarê domanan
Şiknayîşê dewranê şidetî
Rayîrê hetkarîgirewtişî
Pêameyîşê Heqanê Domanan a Yewîya Mîletan
Menfeetê domanî yo berz
Qedexeyê cîyakerdişî
Heqê cuyayîşî
Goşdarîkerdişê fikranê domanî
Berpirsîyarîyê Dewlete
Girewtişê tedbîranê pawitoxan
Awankerdişê sîstemanê huqûqî yê tesîrdaran
Kerdene ya hemkarîya mîyanneteweyî
Rolê UNICEF û dezgehanê bînan
Çimdarî û raporwanî
Komkerdişê îstatîstîkan
Ercîyayîşê rewşe
Viraştişê pêşnîyazanê polîtîkayan
Dayîşê paştîya teknîke
Programê perwerdeyî
Parekerdişê pratîkanê tewr rindan
Etîkê Xeberdayîşî
Pawitişê nasnameyêê domanî
Ca nêdayîşê detayanê trawmatîkan
Nêzdîbîyayîşo ke bala xo dano çareyan ser
Tesîrê pozîtîf ê medya
Viraştişê ferqîndîye
Ardişê probleman rojdem
Werzênayîşê wîjdanê şarî
Tesîrkerdişê polîtîkaviraştoxan
Persayîşê hesabî
Teqîbkerdişê dezgehan
Vetişê bêedaletîyan meydan
Temînkerdişê şefafîye
Tesîrê psîkolojîk û sosyalî
Trawmaya komelkî
Weşbîyayîş û rehabîlîtasyon
Seba domanan Dinyayêka biewle mumkîn a?
Serebûtê Ceylan Onkol û kiştişê domanan ê pêro dinya, problemanê tewr cîddîyan ra yew o ke merdimîye pê rî bi rî ya. Raştîya ke vano: “Tenya 6 menganê verênan ê serra 2024î de 343 domanî ‘sebebanê ke verê ci yeno girewtene ra’ merdî”, ramojnena ke eylemêko lezane lazim o.
Qedîyayîşê cuya bêsûce ya Ceylana 12 serre û bêedaletîya ke dima ci qewimîyaye, mojnena ke sîstemê ma çend nêbes o. Qeraro tezmînatî yo ke 12 serrî dima ame dayene, herçiqas ke mojneno ke edalet dereng bo zî hewna yew parçeyê xo ame ca, la hetê mesûlîyetê cezayî ra qet netîceyêke nêameya girewtene, seba keyeyê aye û komelê birîne hema akerde veradeno.
Seba ke 2024 seba domanan serranê tewr xiraban ra yewe bîya, lazimîya girewtişê tedbîranê acîlan sewîyeya xorînî de vejena meydan. Her serre 41 hezar domanê ke emrê xo binê 15î de yo, netîceyê kiştişanê mîyanê keyeyî de mirenê, no mojneno ke no problem tenya bi cayanê şerî sinor nîyo.
Seba yadkerdişê Ceylan Onkol û ewleyîya neslanê neweyan, pawitişê heqê her domanî yo ke muhîtêko biewle de biciwîyo, mesûlîyetê pêro komelî yo. Bêedaletîye vera bêvengmendiş, maneyê xo o yo ke merdim çimê xo kiştişanê Ceylananê neweyan rê bigêro. Her doman wayîrê heqê cuyayîşî yo û pawitişê nê heqî, tenya wezîfeyê dewletan nîyo, wezîfeyê bingeyên yê pêro merdimîye yo. Estanika Ceylane, na raştîye bi şeklêko deşîyaye ana vîrê ma.
