Neteweya Kurdan de dîn homojen nîyo, eksê ci heterojen o yanî her çiqas neteweya kurdan de zafêrîyî wayîrê dînê Îslamî bibê zî tewr bi tewir bawerîyê bînî zî est ê. Mavajê sey elewîye, kakayîye (Ehlî Heq), êzîdîye, xirîstîyanîye û êb.
Neteweya Kurdan de dîn homojen nîyo, eksê ci heterojen o yanî her çiqas neteweya kurdan de zafêrîyî wayîrê dînê Îslamî bibê zî tewr bi tewir bawerîyê bînî zî est ê. Mavajê sey elewî, kakayî (Ehlî Heq), êzîdî, xirîstîyan û êb.
Goreyê xebera ANF’yî ê do nê nuşteyê xo de verê derheqê ziwanî de û badê zî derheqê îtîqat û bawerîya kurdanê elewîyan de zanayîş bidê.
1 – Ziwan
Şarê kurdî herçiqas bi yew ziwan qisey bikero zî sey zaf ziwananê neteweyanê dinya wayîrê zaf lehçe û fekan o.
Lehçeya kurdan wina yê:
- Kirmanckî/zazakî
- Kurmanckî
- Kelhûrkî
- Gorankî
- Lûrkî, sorankî
Kurdê Elewî teyna bi kirmanckî/zazakî, kurmancî qisey kenê. Reyna lehçeya kirmanckî xo mîyan de bi nê nameyan yena namekerdene:
- Kirmanckî
- Zazakî
- Dimilkî
- Kirdkî
Kurmancî zî sey kirdaskî zî yena namekerdene. Reyna mintiqa bi mintiqa şarê ziwanê xo ra vano, zonê ma, so-be, here were. Nê nameyê peyênê lokalkî yê. Şarê kurdî bi kamcîn lehçeya kurdkî xo qisey kenê xo wina zî name kenê. Yanî hemeyê ci xo ra vanê kurd labelê lokal de xo ra wina name kenê:
- Kurmanc
- Kirmanc
- Dimil
- Kird
Kurdê Elewî nê welatan de ciwîyenê: Dêrsim, Mûş, Erzirom, Sêwas, Mereş, Semsûr, Meletya, Diyarbekîr, Çewlîg, Erzingan.
2- Edebîyat
Edebîyatê kurden edebîyatanê tewr zengînan ra yew o. Edebîyatê kurdan bi serran o tecrîdkerde yo û hayîya zafê kurdan bi na xezîna çin a. Vera polîtîkayanê asîmîlasyonî zî xoverdayîşêko xurt est o.
Edebîyatê nuştekî yê kurdan de sey Baba Tahîrê Uryanî, Elîyê Herîrî, Mela Ehmedê Bateyî, Melayê Cizirî, Feqîyê Teyranî, Ehmedê Xanî ûsb. şaîranê pîlan şîîrî nuştê û nê şîîrî edebîyatê kurdan de cayêko zaf girîng gênê.
Helbet yew edebîyat tena nuşte nîyo, eynî zeman de destan ê, efsane yê, deyîr û estanik ê zî. Tarîxê edebîyatê kurdan de sey şaîranê corênan dengbêjî, stranbêjî/deyîrbazî, sanikkerî/çîrvanokbêjî û eserê înan ê fekkî zî cayêko girîng gênê. Wexto ke hîna kulturo nuştekî çin bî, heme hunerê edebî sey toşeyê fekkî vejîyayê meydan. Bi xurtbîyayîşê kulturê nuştekî nê hunerê fekkî zî ameyê nuştene. Bingeyê edebîyatê kurdan ê nuştekî de kulturê komelî û edebîyatê fekkî yo dewlemend esto. Edebîyatê kurdan ê modernî nê çimeyan ser o kok dayo û bîyo xurt. Na rewşe seba heme lehçeyanê kurdan wina ya.
Edebîyatê klasîkî yê kurdkî (kirmanckî/zazakî û kurmancî) de nê şaîr û nuştoxî cayêko girîng gênê:
Edebîyatê kurmancî de:
- Elî Herîrî
- Melayê Cizîrî
- Feqiyê Teyran
- Melayê Batê
- Ehmedê Xanî
- Îsmaîlê Bazîdî
- Şeref Xanê Hekarî
- Murad Xanê Bazîdî
- Axayê Bidarî
- Siyahpûş
- Axayok
- Mewlana Xalid
- Mele Yehyayê Mizûrî
- Mele Xelîlê Sêrtî
- Şêx Ebdilqadirê Geylanî
- Hecî Fetahê Hezroyî
- Şêx Mihemedê Hedî
- Şêx Evdirehmanê Taxê
- Şêx Nureddînê Birîfkî
- Şêx Evdirehmanê Axtepî
- Mela Unisê Erqetînî
- Melayê Erwasê
Edebîyatê Kirmanckî de
- Mela Ehmedê Xasî
- Usman Esad Efendîyê Babijî
- Şêx Muhemmedê Şêx Ensarî
- Mehemed Elî Hûnî
Edebîyatê elewîyan ê kurdan (kirmancan) nuştekî nîyo, edebîyatê fekkî yo. Kirmancanê elewîyan de, edebîyatê fekkî de muzîk cayêko girîng gêno. Bitaybet kirmancanê elewîyan de tenbur cayêko zaf muhîm de yo û seba elewîyanê yew enstrumanêko pîroz o. Her çî ra ver tenbur yew enstrumanê dînî yo û ceman de êno cinitene, pê deyîş û gulbangî ênê vatene.
Seba ke elewîyanê kurdan de nuşte çin o, înan mesele û serebutê xo deyîranê xo de vatê. Yanî kirmancanê elewîyan de cayê nuşteyî deyîran (muzîkî), gulbangan, duayan û vateyan girewto. Ma eşkenîme vajîme ke wareyê edebîyatê fekkî de tena kirmancanê elewî ney, pêro kurdî gelek averşîyaye yê. Labelê ferqe na ya ke kirmancanê sûnîyan medreseyan de wendo bi kirmanckî nuşto, eserê nuştekî vetê meydan. Kirmancanê elewîyan tena bi wasiteyê şaîran (dengbêjan) eserê fekkî vetê meydan.
Kirmancanê elewîyan de teyna dengbejî/deyîrbazî estê, elewî dengbejan/deyîrbaz ra şayîr/sayîr vanê. Sey Qajî, Bava Kakim, Sayîder nê şayîranê namdaranê winasîyan ra çend kes ê. Edebîyatê kirmanckî yê fekkî de deyîr û şîîrê nê şaîran cayêko muhîm gênê.
