Yew kesa ke tarixê tibê modernî de cayo zaf muhim gêna, Henrietta Lacks a. Belkî nameyê aye ma hewna nêeşnawito, labelê a, peyê kifşanê ke heyatê ma sero tesiro muhîm kenê de ca gêna. Çiqa ke 1951 de heyatê xo vînî kerda zî Hucreyê aye 70 serran ra zêdero ke cigêrayişanê tibî rê dewam kenê û tedawîyê xeylê nêweşîyan de rolê xo kay kenê.
Henrietta Lacks (nameyê biyayîşî: Loretta Pleasant; 1ê Tebaxe 1920 – 4ê Citmenga 1951) yew cinîka Afro-Amerîkane bîye û çimeyê xeta huceyranê qanserî ya HeLa bîye. Henrietta, dewanê Virginia de ame dinya, domanîya xo de dadî û babîyê xo vindî kerdî û hetê pîrika xo ra ame weyikerdiş. 1935 de, hewna ke 14 serre bîye, bi Day Lacksi zewecîyaye û pîya panc domanê înan bîyê.
Seranê 1940an de, seba ke firsendanê ekonomîkan ê peyê Şerê Dinya yê Diyinî bivînê, sey xeylê ayleyanê Afro-Amerîkanan, Henrietta û ayleyê aye zî koçê Baltimore kerd. Day Lacksi fabrîkayanê Polatî de dest bi gurê kerd, Henrietta zî wezîfedarîya keyeyi girewte xo ser û domananê xo weyî kerdî.
Sereyê serra 1951 de, Henrietta bi şîkayetanê gonîameyişê vajînal û dejî şîye Nêweşxaneyê Johns Hopkins. No nêweşxane, o wext Baltimore de tay nêweşxaneyan ra yew bi ke nêweşanê sîyayan rê xizmete dayêne. Peyniya muayeneyan de tespît bi ke a bîya nêweşê qanserê (laşo ganwerî) qirika a de vejîyaya.
Kifşê hucreyanê HeLa
Dr. George Gey, yew cigêrayoxo namdar ê qanserî û vîrusan bi. O, Nêweşxaneyê Johns Hopkins de nêweşanê qanserê qirike ra, bê ferqê zayend û rewşa sosyoekonomîkî, nimûneyê hucreyan arê kerdêne, la her nimûne laboratuwarê Dr. Geyî de ameynê komkerdene.
Kifşo bêhempa
Çîyo ke Dr. Geyî do rew kifş bikerdêne no bi: Hucreyê Henrietta Lacksi ê yê ke hetanî o wext dîbî, înan ra cîya bî. Çîke hucreyê aye her 20-24 saetan de bîyêne di qat. No kifş, seyrê tarixê tibî bedilnayêne. Nê hucreyanê bêhempayan rê, bi di herfanê name û peynameyê aye yê verênan – namey “HeLa” ronîya. Bi nê nameyî, şexsîyetê Henrietta Lacksi serranê dergan nimite mend.
Serra 1952 de, Hucreyê HeLa bîyê xeta hucreyanê merdiman a sifteyêne ke laboratuwar de bêpeynî zêdîyayêne û parçe bîyêne. Nê prosesî rê zî zanyaran etîketê “bêmergîye” da. Na xususîyete, cigêrayoxan rê materyalêko îstîkrarî û bawerkerde pêşkêş kerd.
Vilabiyayiş û gurênayişê Globalî
Kifşê înan ra heta nika, yanî seranê 1950an ra nat, ceribnayişê ke hucreyanê HeLa ser o virazîyayê, viraştîna aşiyanê (vaksina) nêweşîyanê sey çiçege û COVÎD-19, qanser, HÎV, AÎDS û xeylê çîyanê bînan de rol kay kerd. Teqrîben 55 mîlyon tonî nê hucreyan ra, dinya ser o 75.000 ra zêde xebatanê tibî de ameyê gurênayiş.
Viraştişê Aşiya Çiçege
Yew randimano verên û muhîm ê hucreyanê HeLa, viraştişê Aşiya Çiçege bi. Zanyaran kifş kerd ke Hucreyê HeLa seba zêdenayîna polîovîrusî ke sebebê nêweşîya çiçege yo, yew hacetêko bitesîr o.
Demêko kilm peyê sazbîyayîna xeta hucreyanê HeLa ra, fam bi ke potansîyelê nê hucreyan seba zêdenayîna polîovîrusî bêsinor o. Seba ercîyayîna aşîya Dr. Jonas Salkî zaf hewceyî bi mîqdaranê pîlan ê huceyranê HeLa bî.
Cigêrayîşê qanserî
Hucreyê HeLa, cigêrayîşanê qanserî de şoriş viraşt. Seba ke ê hucreyanê qanserî ra ameybî girewtiş, ê bîy modelêko îdeal seba famkerdîna biyolojîya qanserî.
Bi sayeyê nê hucreyan, cigêrayoxî virazyayê:
Bivînê ke Hucreyê qanseri senî zêdîyenê.
Bivînê ke kamcîn tedawîyî bitesîr ê.
Tesîranê radyasyon û kemoterapî bihesîbê.
Ewleyîya dermananê neweyan test bikerê.
Cigêrayişê vîrusan û viraştişê aşîyan
Kifşê hucreyanê HeLa ra nat, ê seba cigêrayîşê nêweşîyanê tewirbitewir sey qanserî û vîrusê kêmanîya pawitişê merdiman (HÎV) ameyê gurênayiş. Reyna viraştişê aşîyanê nêweşîyanê sey çiçege, HPV û COVÎD-19 de rol kay kerd.
Randimanê demê Pandemîya COVÎD-19’î
Nê deserranê peyênan de, na xeta hucreyan cigêrayîşê tesîranê weznê sifirî yê feza ra bigêrê heta viraştîşê aşîyanê çiçege û COVÎD-19, losemi, vîrusê AÎDS’î û xebatanê qanserî yê dinya ser o, zaf serkewtişanê tibî rê bîye vesîle.
O wext ra nat, Hucreyê HeLa “seba qanserî, AÎDS, tesîranê radyasyon û maddeyanê toksîkan, nexşekerdena genan û xeylê cigêrayişanê zanyarî yê bînan de bi hawayêko dewamî ameyê gurênayiş.
Goreyê nuştox Rebecca Skloote: “Hetanî serra 2009, cigêrayişanê ke hucreyanê HeLa ser o virazîyayê, derheqê înan de 60.000 ra zêde meqaleyê zanyarîye weşanîyayê û na hûmare her aşme bi oranê 300 meqaleyan ra zêde bîyêne.”
No analîz, tesîro domdar ê hucreyanê HeLa yê serê zanyarî û tibî hîna zaf eşkera keno û îsbat keno ke ê yew hacetêko bingeyên û îstîkrarî yê ke cigêrayoxan rê firsend danê ke zanayîşê xo yê derheqê bîyolojîya qanserî, nêweşîyanê xeylê waranê bînan de bikerê hera.
Seranê 1950an de arêkerdiş û gurênayîşê hucreyanê Henrietta Lacksi yew pratîkêko qebulkerde û legal bi, labelê qanûnê ke merdimanê ke benê denege pawenê, ewro zaf aver şîyê. O wext, fehmê “Rizaya bi agahî” sey ewroyî averşîyaye nêbi.
Serra 1976 de, yew muxabîrê Kovara Rolling Stone, Michaelî, nameyê HeLa eşkera kerd û va ke hucreyê aîdê Henrietta Lacksi yê. Ancax o wext, yanî hucreyanê aye dinya ser o vila bîyê û xeylê serkewtişanê tibî de rol kay kerd ra zaf wext dima, keyeyê aye dest pêkerd ke bivîno çi qewimîyayo.
Cigêrayîşê Rebecca Skloote
Dima, rojnamegera cigêrayoxe Rebecca Sklootî na hîkaye girewte xo dest. A resaye ayleyê Henrietta û çiqas ke ayleyî verî de nêwaşt aye de qisey bikero zî, peynî de îqna bi. Kitabê Skloote yê 2010î “Heyato Bêmerg ê Henrietta Lacksi” (The İmmortal Life of Henrietta Lacks), hem tarixê xeta hucreyan hem zî rolê înan ê cigêrayişan de sey belgeyî qeyd kerd.
Helwestê nêweşxaneyê Johns Hopkins
Çiqa ke nê hucreyî, ê yê sifteyênî bî ke merdim eşkayêne şertanê laboratuwarî de bi rehetîye parçe bikero û zêdenayero, Johns Hopkinsî qet yew wext kifş û vilakerdîna hucreyanê HeLa ra rotiş nêkerd û kar nêdî. Heqê xeta hucreyanê HeLa zî destê înan de nîyo.
Na rewşe de, Johns Hopkinsî Hucreyê HeLa seba cigêrayişanê zanyarî bi hawayêko bêpere û hera pêşkêş kerdî. Nê “Hucreyê bêmergî”, mergê aye ra 60 serre dima zî “ganî” manenê û tib de şorişan virazenê. Hucreyê HeLa ewro zî bi hawayêko aktîf yenê gurênayîş û beranê kifşanê neweyan akenê.
Hucreyê HeLa, viraştişê aşîya çiçege, averşîyayîşê cigêrayîşanê qanserî, famkerdîna vîrusan û heta randimandayîşê nexşekerdena genan û klonkerdişî de rolêko zaf krîtîk kay kerdo. Gurênayîna înan a hera ya laboratuwaranê dinya ser o, sebebê xeylê serkewtişanê tibî bîya û Hucreyê HeLa sey hacetêko bingeyên dewam kenê.
Teknolojîya klonkerdişî
Hucreyê HeLa, serra 1953 de Unîversîteya Colorado Denver de hetê Theodore Puck û Philip Î. Marcusî ra hucreyê merdiman ê sifteyênî bîyê ke bi serkewtiş klon bîyê.
Hucreyê HeLa cigêrayîşê tesîranê weznê sifirî yê feza ra bigêrê heta viraştîna aşîyanê çiçege û COVÎD-19, xeylê waran de ameyê gurênayîş.
Hîkayeyê Henrietta Lacksiye, eynî wext de bêedaletîya zayendî ya sîstemê weşîye yê Amerîka zî ana verê çiman. Seranê 1950an de, îmkanê tedawîyî yê nêweşanê Afro-Amerikanan sinorin bî û Johns Hopkins, Baltimore de tay sazîyan ra yew bi ke nêweşanê sîyayan rê xizmete dayêne.
Halê ekonomîkî yê ayleyê Henrietta zî yew parçeyo muhîm ê hîkayeyî yo. O wext ke hucreyanê HeLa ser o bi mîlyaran dolar cigêrayişî virazîyayêne, keyeyê aye demêko derg na rewşe ra bêxeber mend û bi zehmetîyanê ekonomîkan ê mîyan de mend. Na rewşe, derheqê etîkê tibî de munaqeşeyê muhîmî da destpêkerdiş.
Mîras û naskerdene
Serranê peyênan de, komelê zanyarî seba naskerdîna randimanê Henrietta Lacksiye game eşta. Xeylê zanîngeh û sazîyanê cigêrayîşî nameyê aye ser o dest bi dayîşê xelatan û viraştîna abîdeyan kerd. Kitabê Rebecca Skloote “Heyato Bêmerg ê Henrietta Lacksi” bî vesîle ke fîlmê HBO zî virazîyo û hîkayeyê Henrietta resaye girseyanê girdan.
Bedilnayîşanê qanûnîyan ê ke 1951 ra nat nêweşanê cigeyrayîşî pawenê, paştî danê û goreyê nê şertan ke riza bê agahdarî zî mîyan de ya, hereket kenê. Serebûtê Henrietta Lacksiye, averşîyayîşê heqanê nêweşan û etîkê tibî de yew nuqtaya muhîmî bi. Ewro, bê riza nêweşî gurênayîna nimûneyanê hucre û dokuyan qanûnî nîya.
Netîce: Mîraso ebedî
Hîkayeyê Henrietta Lacksiye, yew mîsalêko bêhempa yo ke nîşan dana ka hucreyê ke bedenê yew kesî ra ameyê girewtiş, senî eşkenê fayde bidê pêro merdiman. Hucreyê HeLa ke hucreyanê qanserê qirike yê Henrietta Lacksiye ra ameyê zêdenayîş, cigêrayîşê biyomedîkal û weşîya şarî de yew wariso ke nêesterîyeno veradayo. Qabîlîyetê înan ê parçebîyayîşê bêpeynî, rayir kerdo a seba xebatanê ke cigêrayîşê qanserî, tesîranê radyasyonî û eleqeya mîyanê vîrus-qanseri de dewr akerd.
Hucreyê HeLa viraştîşê aşîyanê vera nêweşîya Çiçege, HPV û COVÎD-19 de rolê muhîmî kay kerdî û muhîmîya xo ya domdare ya averberdîna zanyarî tibî nîşan da. 70 serrî dima, Hucreyê Henrietta Lacksi hewna zî laboratuwaranê dinya ser o xebitîyenê. Belki nameyê aye bi her kifşê tibî nîno yadkerdiş, labelê mîrasê aye her tedawî de, her aşî de, her derman de, yanî her çîyo ke heyatê mîlyonan merdiman keno weş de, ciwîyeno.
Henrietta Lacks, mergê xo ra 70 serrî dima zî, sey qehremana nêasoxî ya tibê modernî de ciwîyayîşê xo domnena. Hîkayeyê aye, ma rê hem o anî vîrî ke zanyarî senî eşkena aver şiro, hem zî o anî vîrî ke etîk û edalet çiqas muhîm ê.
