Endama Konseya Rayberî ya KNK’î akademîsyene Rojîne Mukriyanî da zanayene ke Rojhelatê Kurdîstanî de hewldayîşê yewîye est ê û îzeh kerd ke eke Rojhelat de yewîya Kurdan nêbo, azadîya sîyasî û neteweyî nêeşkena bêro ca.
Erdnîgarîya Kurdîstanî, verî bi Pêameyîşa Qesra Şîrîn a ke serra 1639î de ameye îmzakerdene, bîye di parçeyî. Dima, netîceyê Şerê Dinya yo Yewinî de bi Pêameyîşê Lozanî ya ke 24ê Temmuza 1923î de ameye îmzakerdene, bîye çar parçeyî. Rojhelatê Kurdîstanî ke verî bi Pêameyîşê Qesra Şîrînî amebî parçkerdene û parçeyanê bînan ê Kurdîstanî ra amebî cîyakerdene. Badê ke axa Kurdîstanî ameye îşgalkerdene, serewedaritişê şarê kurdî dest pêkerdî. Serewedaritişê Şêx Ubeydullahê Nehrî (1880), Simkoyê Şikakî (1918-1930), awankerdişê Komara Mehabadî ya Kurdan a ke bi pêşengîya Qazî Mihemedî amebî awankerdene (1945-1946), Partîya Demokratîke ya Kurdîstanê Îranî (1950 û 1979) nînan ra çend hebî yê. Serra 1989î de Serekê PDK-Î Ebdurrehman Qasimlo pêvînayîşê bi îdarekeranê Îranî de ame kiştene. Mihemed Sadix Şerefkendî yo ke badê Qasimloyî ra bi serekê partîye, serra 1992î de netîceyê sûîqestêk de ame kiştene. Hewna, têkoşînê Partîya Cuye ya Azade ya Kurdîstanî (PJAK) ke serra 2004î de ameye awankerdene, vera rejîmê Îranî hema zî dewam keno. Nika zî PJAK zî tede, têkoşînê hêzanê şarê kurdî yê Rojhelatê Kurdîstanî vera rejîmê Îranî dewam keno.
Serewedaritişê ‘Cinî, Cuye, Azadîye’
Heto bîn ra, paytextê Îranî Tehran de 16ê Êlûla 2022î de cinîya kurdî ya cîwane Jîna Emînî (22) wexto ke şîyêne keyeyê xo, hetê “Gaşt-e Îrşad”î ra ke sey “polîsê exlaqî” yenê zanayene, bi behaneya ke porê ci aseno amebî destbendkerdene û dima bi îşkence ameye qetilkerdene. Bi qetilkerdişê Jîna Emînî reyde, tewr verî bajarê Rojhelatê Kurdîstanî de û pêro Îran de bi pêşengîya cinîyan bi sloganê “Cinî, Cuye, Azadîye” çalakîyî ameybî destpêkerdene. Çalakîyan de ke pêro Îran û Rojhelatî rê vila bîyî, zaf kesî ameyî qetilkerdene, birîndarkerdene û tepiştene.
Hewldayîşê yewîye
Rewşêka winasî de hewldayîşê yewîye yê partîyanê sîyasîyan ê Rojhelatê Kurdîstanî dewam kerdî. Bi armancê analîz û şîrovekerdişê rewşa Rojhelatê Kurdîstanî, çarçoveyê rewşanê neweyan ê ke Rojhelatê Mîyanên de qewimîyenê, bi pêşengîya KNK’î zafanîya partî û rêxistinanê ke seba Rojhelatê Kurdîstanî kar û xebatê sîyasî kenê (Bizotneweyî Serbixwexwazanî Kurdistan, Hizbî Demokratî Kurdistanî Îran, Hizbî Komûnîsti İran, Rêxirawî Kurdistan, Komele, KJAR, Komeleyî Şoreşgerî Zehmetkêşanî Kurdistan, Komeleyî Zehmetkêşanî Kurdistan, PAK, PJAK, Sazûmanî Xebatî Kurdistan) 19ê Çeleyê 2025î de paytextê Belçîka Bruksel de ameyî pêser.
Badê ke Îsraîlî şewa 13ê Hezîrane de Îran de eşt hedefanê leşkerîyan û nukleeran ser, netîceyê hêrişan de fermandarê payeberzî yê Îranî û zanyarî ameyî kiştene. Naye hewsarê zereyî yê rejîmê Îranî zî lerzna. PJAK’î badê eşkerayîyêka balkêşe weşanaye.
Vengdayîşê hembarîye yê PJAK’î
PJAK’î veng da şaranê Îranî ke wa îdareyê xo û rêxistinbîyayîşê xo yê demokratîkî awan bikerê. Rêxistine îfade kerd ke vera şer û dîktatorîye, alternatîfêko bîn est o û va: “Çîyo ke do azadîye bîyaro Îran, têkoşînê demokratîkî yê şaran o û şoreşê ‘Cinî, Cuye, Azadîye’ yo.” PJAK’î wina veng da hêz û partîyanê Kurdan ê Rojhelatî zî: “Hembarîya partîyanê kurdan zaf muhîm a ke famê desthilatdarîya partîyî ra ravêro û bibo îdareyê şarê Kurdîstanî. Ma na merhaleya hesase de naye sey wezîfeyêko tarîxî vînenê. Ma pêro hêzan, partîyan û rêxistinanê sîvîlan ra hembarîye wazenê ke bi serkêşîya cinîyanê Îranî merhaleyêko newe yê şoreşê cinî, cuye, azadîye bêro destpêkerdene.”
Wextêko ke alozî û minaqeşeyê Îran û Rojhelatê Kurdîstanî dewam kenê de, newe ra girîngîya yewîya neteweyî ya kurdan vejîyaye meydan.
Endama Konseya Rayberî ya Kongreya Neteweyî ya Kurdîstanî (KNK) û akademîsyena rojhelatije Rojîne Mukriyanî têkildarê rewşa Rojhelatî û hewldayîşanê yewîye yê partîyanê kurdan qisey kerde.
‘Yewîye seba kurdan avzelîyêka sîyasî ya’
Rojîne Mukrîyanî îfade kerd ke yewîye se serrî yo seba kurdan tenya waştişêk nîya, avzelîyêka sîyasî ya û wina va: “Se serrê ke vîyartî, mojnenê ke heta ke yewîya kurdan nêbo, azadîya sîyasî nîna ca. No yew raştîyêka tarîxî ya. Sewîyeya her çar parçeyanê Kurdîstanî de avzelîyêka sîyasî ya. Hacetîya ma bi di yewîyan est a. Yewîyêke gerek mîyanê her parçeyî de estbo û hacetî bi yewîyêka neteweyî ya ke sewîyeya her çar parçeyanê Kurdîstanî de estbo. Yanî bi raştî di tewir yewîyî lazim ê. Eke ez behsê yewîya hêzanê sîyasîyan ê Rojhelatê Kurdîstanî bikerî, raştîya xo de Rojhelat wayîrê taybetmendîyêka sîyasî yo. Hetê sîyasî ra ma wayîrê zaferengînîyêka gird î. Fikrê sîyasîyî, îdeolojîyê sîyasîyî zaf ê. Zaf partîyî estê ke programê înan cîya yê, armancê înan, stratejîyê înan cîya yê, heta famkerdişê înan ê seba azadîya neteweyî ya kurdan cîya yo.”
‘Badê çalakîyanê Cinî, Cuye, Azadîye, Rojhelat de komel zaf yewgirewte bi’
Rojîne Mukrîyanî bal ante serê çalakîyanê “Cinî, Cuye, Azadîye” yê ke badê kiştişê Jîna Emînî Rojhelatê Kurdîstanî û Îran de dest pêkerdbî û wina dewam kerde: “Verê Şoreşê Cinî, Cuye, Azadîye ke serra 2022î de virazîya, tarîxêkê nê partîyanê sîyasîyan estbi û badê Şoreşê Cinî, Cuye, Azadîye ra tarîxêko bîn ê înan est o. Serra 2022î de badê kiştişê Jîna Emînî, yew hereketêko şoreşgerî virazîya ke pêro Îranî rê vila bi. Badê ey, Rojhelat de komel zaf yewgirewte bi û ne tenya sewîyeya Rojhelatî de, sewîyeya Îranî de bi merkezê nê hereketê şoreşgerî. Yew nêrînêko zaf demokratîk Rojhelat de virazîya û naye zext partîyanê kurdan ser o kerd ke ver bi yewîye game bierze. Çunke avzelîyêka sîyasî vejîyaye meydan, o zî no bi ke tarîxêkê ma yê şoreşî est o, şoreşê şaranê Îranî yê 1979î û o mojnneno ke eke yewîya kurdan nêbo, azadîya sîyasî û neteweyî nêeşkena bêro ca.”
‘Gelo îhtîmalê şerê Îran û Îsraîlî yo diyîn est o?’
Rojîne Mukrîyanî behsê alozîya ke nika Îran û Rojhelatê Kurdîstanî de est a zî kerd û nê çîyî vatî: “Raşt o, alozîyêka zêde mîyanê Îranî de est a. Hukmatê Îranî mîyanê qeyranêko zafhet û alozî de yo; hetê desthilatdarîye, aborîye û enerjîye ra mîyanê qeyranêkî de yo. Heta awe zî çinî ya, awa şimitişî seba komelî çinî ya. Nê qeyranî her ke şonê hîra benê û eynî wext de meşrûîyetê hukmatî seba zafanîya komelî nêmendo. Naye xo hereketê Cinî, Cuye, Azadîye de mojna. Weçînayîşê serokkomarîye de beşdarbîyayîş zaf kêm bi. No mojnneno ke meşrûîyetê hukmatî nêmendo. Ma mîyanê yew nêdîyarbîyayîşî de yê ke aqibetê Komara Îranî ver bi kamcîn het şono. Gelo îhtîmalê şerê Îran û Îsraîlî yo diyîn est o? Çunke nika behsê ci beno. Komara Îranî sewîyeya mîyanneteweyî de sîyasetê xo ser o îsrar kena. Sewîyeya Îranî de hîna taktîkanê bînan şuxulnena, ver bi neteweperestîye şona. La eynî wext de yew tehluke yo gird Rojhelatê Kurdîstanî ser o est o. Eke Komara Îranî bîeşko nê qeyranî ra vîyaro û desthilatdarîya xo newe ra xurt bikero, cayê tewr verê ke do hêrişê ci bikero, Rojhelatê Kurdîstanî yo.”
‘Tehluke Rojhelatê Kurdîstanî ser o est o’
Rojîne Mukriyanî îzeh kerd ke rejîmê Îranî estbîyayîşê xo çinkerdişê şarê kurdî û şaranê bînan ser o awan kerdo û wina dewam kerde: “Eke Komara Îranî bi hawayêk birijîyo, çi bi hêrişanê teberî çi zî zereyê xo de darbe bêro kerdene yan zî beşêkê sîstemê ci yê leşkerî birijîyo, o wext newe ra tehluke Rojhelatê Kurdîstanî ser o est o. Mîyanê partîyanê sîyasîyan de nika tu yewgirewtişêk çinî yo, yew programê înan o hempar çinî yo, tu stratejîyêka înan a hempar seba aqibetê Rojhelatê Kurdîstanî çinî ya. Seba nimûne, eke çîyêko sey Sûrîye biqewimîyo, çîyêko sey DAIŞ’î vejîyo, kam do şarî bipawo, no dîyar nîyo. Seba ke aqibetê Rojhelatê Kurdîstanî rê çîyêko zelal ê ma estbo, gerek ma xo amade bikerê. O amadekarîye zî bi rayîrê komelî bena. Komel gerek xo rêxistine bikero, gerek xo seba nê pêro îhtîmalan hazir bikero û eynî wext de zextê partîyanê Rojhelatê Kurdîstanî bikero ke wa cepheyêka hempar awan bikerê. Ma zonenê Kurdîstan çar parçe yo, gerek ma têkilîyanê xo yê dîplomatîkan belûc, ereb, azerî û farsan reyde xurt bikerê û sewîyeya mîyanneteweyî de zî gerek ma têkilîyanê xo yê dîplomatîkan aver berê. Gerek her sewîye de amadekarîyî estbê, heta sewîyeya lejkerî de zî. Ma Rojhelatê Mîyanên de ciwîyenê. Wexto ke qeyranî virazîyenê, îhtîmalê vejîyayîşê her çîyî est o. Gerek kurdî xo seba naye amade bikerê û no zî bi rayîrê xo-rêxistinekerdişî beno.”
‘Mabênê partîyanê kurdan de hembarîyêke est a la sewîyeya yewîye de nîya’
Rojîne Mukrîyanî da zanayene ke Rojhelat de hewldayîşê yewîye est ê û wina dewam kerde: “Nê hewldayîşî badê Şoreşê Cinî, Cuye, Azadîye ra zêdîyayî. Badê şerê Îran û Îsraîlî ra hetê partîyanê sîyasîyan ê kurdan ra çend gamî ameyî eştene. Mabênê înan de civînêke virazîyaye û eşkerayîyêka hembar hetê înan ra zextanê rejîmê Îranî ser o ameye dayene. Mabênê înan de hembarîyêke est a la a sewîye de nîya ke bîeşkerê birasê yewîye. Meqsedê yewîye no nîyo ke birasê yew îdeolojîye, yew partîye; la qet nêbo birasê çend xalanê hemparan seba aqibetê Rojhelatê Kurdîstanî. Seba nimûne, xeta sure ya nê partîyan rejîmê Îranî ser o çî bena? Çi Komara Îslamî bo, çi hêzêko bîn bo. Eke aqibet de ke rejîmê Îranî nermîye mojna, seba minaqeşeyanê bi partîyanê sîyasîyan amade bi, o wext kam gerek bişo ey reyde ronişo? Bêguman yew partîye nêeşkena temsîlê Rojhelatî bikero. Ma no Rojawanî de dî, ma Başûrî de dî. Gerek cepheyêka hempar estbo, gerek xeta sure ya kurdan bêro dîyarkerdene. La astengîyî est ê. Yew astengî no yo ke ma yew dinya de ciwîyenê ke sîstemê dewletan ser o awan bîya. Sîstemê dewlete, sîyasetî sey reqabetê seba desthilatdarîye pênase keno. Tiya de reqabetê seba desthilatdarîye mîyanê partîyanê Rojhelatê Kurdîstanî de zî est o. Hewna, nakokîya îdeolojîke astengîyêko bîn o. Seba nimûne, eke yew partîya sîyasî çarçoveyêka xebate seba hembarîya bi partîyanê bînan dîyar bikero, a çarçiwe çiqa demokratîk zî bo, partîyê bînî nêwazenê paştî bidê ci. Eke paştî bidê ci, wina fikirîyenê ke ê do şirê binê sîwana a partîye. Sebebêko bîn zî no yo ke Kurdîstan çar parçeyan ser o bare bîyo û nê partîyan seba ke avzelîyanê xo bîyarê ca, hacetîya înan bi dewletanê îşgalkeran ê parçeyanê bînan bîya. No yew perçeyê real polîtîka yo. No hacetîye ya, rexne nîyo. Rexne no yo ke ê têkilîyî menfaatanê neteweyîyan ê şarê kurdî çim ver de nêgêrê. Kes nêvano nêbeno ke têkilîyê dîplomatîkî nêbê. Gerek têkilîyê dîplomatîkî estbê, heta dişmenî reyde zî gerek estbê. La nêbeno ke ê têkilîyê dîplomatîkî menfaatanê neteweyîyan ê şarê kurdî biroşê. No yew raştî ya, gerek ma na rewşe rê çareyêk bivînê ke ma do senî bîeşkerê na rewşa real polîtîk reyde biciwîyê.”
‘KNK sey sazîyêka sîwanî hewl dana ke astengîyan kêm bikero’
Rojîne Mukriyanî dewamê qiseykerdişê xo de wina va: “Ge-ge semedanê cîyayan ra helwesta sîyasî ya partîyan sinorîn a, çend sebebê ke pê ra girêdayî yê. Tiya de wezîfeyê KNKî yo ke nê girêkan a bikero. KNK sey sazîyêka sîwanî sewîyeya Kurdîstanî de xebitîyeno, seba caardişê yewîya neteweyî xebatan keno. Hem sewîyeya cîhanî de seba neteweya kurdî xebatan keno, hem zî sewîyeya parçeyan de xebatan keno û hewl dano ke mabênê hêzanê sîyasîyan de yewîyêke virazo. Badê Şoreşê Cinî, Cuye, Azadîye ra KNK’î gamê cîdîyî eştî ke mîyanê hêzanê sîyasîyan de yewrêzîyêke virazo. Demêk verî, KNK’î Bruksel de temsîlkarê hêzanê sîyasîyan dawet kerdî û seba Rojhelatê Kurdîstanî konferansêk organîze kerd. Bi vatişêko bîn, KNK hewl dano ke mîyanê nê partîyanê sîyasîyan de rayîrê dîyalogî abikero, ta ke fikr û ramanê dijberî bîeşkê pê reyde biciwîyê. Estbîyayîşê fikr û ramananê cîyayan asteng nîyo, problem nîyo. Problem no yo ke bîeşkê yew ode de pê reyde ronişê, qisey bikerê, biresê yew programê hembarî û yew stratejîya hembar seba şarê kurdî. KNK’î na mesele de gamê pratîkî eştî. Ê sinorînîyê ke partîyanê sîyasîyan de estê, KNK de çinî yê. KNK sey sazîyêka sîwanî hewl dano ke nê astengîyan kêm bikero.”
‘Gerek ma seba awankerdişê yewîye mîyanê hewldayîşan de bê’
Rojîne Mukriyanî qiseykerdişê xo bi nê vatişan qedîna: “Yewîya kurdan avzelîyêka sîyasî ya. Komelê kurdan, hereketê cinîyanê kurdan, hereketê pawitoxanê dormeyî, gerek pêro hewl bidê ke na yewîye bêro ca. Eke yewîye çinêbo, azadîya sîyasî seba şarê kurdî nêbena. Yewîya ke ma vanê a yewîye nîya ke netewe-dewlete pênase kena, a nîya ke ma cîyabîyayîşan werte ra wedarê, renganê cîyayan werte ra wedarê û ma pêro bibê yew çî. Yewîye yena manaya pawitişê cîyabîyayîşan, yena manaya zafrengînîye, yena manaya fikr û ramananê sîyasîyan ê cîyayan, la eynî wext de yew aso est o, yew armancêko dîyar seba şarê kurdî est o; seba azadîya sîyasî û neteweyî gerek ma hewl bidê ke yewîye awan bikerê.”
