Roja Mamosteyan a Dinya ke her serre 5ê Citmenge de yena pîrozkerdene, yew roza pîrozkerdişî ya mîyanneteweyî ya ke rol û muhîmîya mamosteyan a komelkîye ana verê çiman. La peyê nê pîrozkerdişan de, bi taybetî Tirkîya de zorîyê ekonomîkî yê ke mamosteyî ci de yê, îhlalê heqan û astengîyê vera perwerdeyê bi ziwanê dayîke sey meseleyanê cîddîyan vejîyenê verê ma.
Roja 5ê Citmenge, serrgêra “Konferansê Hacetî yê Mîyanhukmatan ê Statuyê Mamosteyan” o ke 1966 de Parîs de ame viraştene û peynîbîyayîşê ey de, hetê temsîlkaranê UNESCO û ILO ra “Tewsiyeyê Statuyê Mamosteyan” bi yewîya vengan ame qebulkerdene. No belgeyo tarîxî, yew metno zaf muhîm o ke statu, muhîmî û meseleyanê mamosteyan ê cuyê wendegehî û komelî gêno xo dest.
1994: Îlankerdişê Roja Mamosteyan a Dinya
Xeylêk welatan de 1994 ra nat her serre roja 5ê Citmenge bi tewsîyeyê UNESCO’yî sey Roja Mamosteyan yena pîrozkerdene. Na tarîx, hetê ILO û UNESCO ra serra 1994î de sey “Roja Mamosteyan a Dinya” ameya îlan kerdene û se ra zêdeyêr welatanê ke endamê Enternasyonala Perwerdeyî yê ke Tirkîya ra tena Egitim Sen endamê ci ya, hemwext yeno pîrozkerdene.
Muhîmîya mamosteyan a komelkîye
Mamosteyî, tewr krîtîk ê her sîstemê perwerdeyî yê. Keyfîyetê perwerdeyî, bestîyayeyê keyfîyet, perwerdebîyayîş, şertanê xebate û motîvasyonê mamosteyan o. Mamosteyî, tenî kesê ke zanayîşî neql kenê nîyê, hemwext fîgurê sereke yê ke ercî awan kenê, hunerê fikirîyayîşê rexneyî qezenc kenê û paştî danê averşîyayîşê komelkî.
Mamosteyî, bi dayîşê firsendê perwerdeyê yeksanî domanan rê yê ke paşîyanê cîya cîya yê sosyo-ekonomîkan ra yenê, xizmetê edaletê komelkî kenê.
Meaşê lêmî û tenganîya ekonomîkî
Tirkîya de mamosteyî, bi zorîyanê ekonomîkan ê cîddîyan têrî-têrî vînenê.
Goreyê daneyanê 2024î:
Meaşê mamosteyo/a ke newe dest bi kar kerdo: teqrîben 41.000 TL
Meaşê Mamosteyo/a Pispor: teqrîben 48.750 TL
Meaşê Sermamosteyî/e: teqrîben 52.800 TL
Nê meaşî, vera enflasyon û xercê cuyayîşî yo ke roj bi roj zêdîyeno, kêmî manenê. Mamosteyî hetta îhtîyacanê xo yê bingeyênan de zorîye ancenê.
Ucretê dersanê zêdeyan ê mamostean zî zaf kêmî yê:
Ucretê dersa zêde ya mamosteo/a bi peymane: 91,94 TL
Ucretê dersa zêde ya mamosteo/a bi kadro: 107,00 TL
Nê ucretî, hetta cewab nêdanê xîretê mamostean o ke zêde mesaî bikerê û dahatêkê zêdeyî dest bivisnê.
Sîstemê mamosteyîya bi ucret
Tirkîya de sîstemê mamosteîya bi ucret, yew meseleyanê binyadîyan ê sîstemê perwerdeyî ra yo. Mamosteê bi ucret:
Garantiya înan a karî çin a
Bi ucretanê kêmîyan xebitîyenê
Garantiya înan a sosyale mehdûd a
Îmkananê averberdişê meslekî ra mehrûm ê
Binê sînorê hejarîye de cuyayîş
Daneyê Platformê Paştdayîşê Akademîkî mojnenê ke meaşanê akademîsyen û mamosteyan de çiqas newtîyayîş virazîyayo û senî binê sînorê hejarîye de mendê. Krîzo ekonomîk, tayînê bêliyakatî akademîye ro dayê. Heta tayê cayan de mamosteyî estê ke wendekaranê xo ra kêmîyêr meaş genê.
Mamosteyî, heqê 3600 mojnenokê zêdeyî yo ke serran o waştêne, hewna nêgirewto. Na rewş, halê ekonomîkî yê mamosteyan hema zêdeyêr keno xirab û motîvasyonê înan ser o tesîro negatîf keno. Tirkîya de hezaran namzedê mamosteyîye, pawenê ke bêrê tayînkerdene. Dima ra îmtîhananê KPSS’î yê ke her serre virazîyenê, qismêkê pîlî yê namzedanê mamosteyîye nêşênê bêrê tayînkerdene û bêkar manenê.
Vurnayîşê cayan û tayînî
Waştişê vurnayîşê cayan ê mamostean serran o nêno caardene, mamosteê ke mecbûr manenê keyeyanê xo ra cîya bicuyê, rastê meseleyanê cîddîyan ê psîkolojîk û komelkîyan yenê.
Meseleya heqanê zatî yê mamostean de xeylêk problemî estê:
Garantiya weşîye ya nêbesî
Heqanê teqawutîye de bêgumanîye
Kêmîya garantiya karî (bi taybetî qandê mamosteyanê bi ucret)
Mamosteyî, bi taybetî serranê peyênan de, babeta xoserîya akademîke û azadîya îfadeyî de rastê zextanê cîddîyan yenê. Mamosteyê ke fikranê xo bi azadî îfade kenê, maruzê cigêrayîşan manenê, eşkenê bêrê îxrackerdene yan zî cayê cîyayan rê bêrê surgunkerdene.
Îxracî û cigêrayîşî
Dima ra 2016î, bi taybetî hezaran mamoste û akademîsyenê ke îmza eşta binê beyanatê Akademîsyenanê Seba Aştîye, ameyî îxrackerdene. Na rewşî, sîstemê perwerdeyî de birînê ke telafîya ci çetina akerdî. Tirkîya de xeylêk wendegehan de mevcudê sinifan zaf berz o. Mamosteyê ke sinifanê 40-50 kesî de ders danê, zorîye ancenê ke perwerdeyêko bitesîr bidê. Xeylêk wendegehan de bingeyê fîzîkîye ya besî çin o. Mamosteyî, cayanê ke materyalê dersan, îmkanê teknolojîkî çin ê, xebitîyenê. Mamosteyî, teberê fealîyetanê perwerde de, bi karanê îdarîyan ê zêdeyan mijûl benê, na rewş bena asteng ke bala xo bidê wezîfeyanê xo yê esasan ser. Sebebê şertanê giran ê xebate, zorîyanê ekonomîkan û zextanê komelkîyan ra, mîyanê mamosteyan de sendromê qedîyayîşî bîyo vila.
Perwerdeyê bi ziwanê dayîke: Yew heqo însanî yo binge
Perwerdeyê bi ziwanê dayîke, yew heqo însanî yo binge yo û seba averşîyayîşê weşî yê domanan krîtîk o. Cigêrayîşê zanistî mojnenê ke domanan bi ziwanê xo yê dayîke perwerde girewtene:
Averşîyayîşê înan o zanaeyî (kognîtîf) ser o tesîro pozîtîf keno
Serkewtişê musayîşî zêdîneno
Paştî dano averşîyayîşê kimlîkî
Weşîya komelkî û hîsî bihêz keno
Hewcedarîya pedagojîke ya perwerdeyê bi ziwanê dayîke
Pedagojî, yanî zanistê perwerdeyî, vîneno ke ganî goreyê serre, daraxê averşîyayîşî, awanîya sosyo-kulturalî ya kesî metodê perwerdeyî bêrê averberdene. Yew domanî rê, bi ziwanêko ke fam nêkeno zanayîş dayene, tena hetê akademîkî ra nê, hemwext hetê hîsî ra zî rijnayîşî rê aît benp. Sey ke cigêrayîşê zanistî zî mojnenê, wendekarê ke ziwanê perwerdeyî ra teber de mendê, nê rewşanê negatîfan de manenê:
Yew demê prosesê averşîyayîşî vînîkerdene
Sosyalbîyayîş de kêmmanayîş
Xirabîyayîşê kimlîkî
Arîkarî nêkerdişê ercanê xo yê kulturkîyan
Derûdorî ra îzolebîyayîş
Hîsê bêbawerîye
Qiseykerdişanê derheqê xo de negatîf ercnenî
Bêaheng bîyayene
Bînîkerdene û teberdeverdayene
Programê mektebî pey ra teqîbkerdene
Mamosteyî fam nêkerdene û xo îfade nêkerdene
Bîyayîşê babeta laqîyan û horvînayene
Waştişê perwerdeyê bi kurdkî
Tirkîya de, bi taybetî herêmanê ke nufusê kurdan zaf o, waştişê perwerdeyê bi ziwanê dayîke serranê dergan o ke yeno ziwan. Perwerdeyê bi kurdkî, heqo destûrî yo la bi hawayêko bitesîr nêno caardene. Kurdkî, tayê wendegehan de sey dersa weçînîye yena wendene, la na tetbîqat zaf meseleyan bi xo de ana:
Kêmîya mufredatî
Kêmîya mamosteyan
Kêmîya materyalan
Sebebê qayîlbîyayîşê mal û pîyan ra tewrbîyayîşo kêm
Kurdîya ke perwerde sere de, xeylêk waran de qedexe ya, mana ci ney a ke tena kurdî nê, zengînî û cîyabîyayîşê kulturkî yê heme Tirkîya vînî beno. Seba ke vera ziwan û kulturê kurdan ra polîtîkaya tehemulnêkerdişî û asîmîlasyonî ra fek nêveradîyayo, perwerdeyê bi ziwanê dayîke, hînkerdene û şuxulnayîşê heqanê kulturkîyan ke heqêko bingeyên ê unîversal o, hetê dewlete ra sey yew lutfêk ameyo ercnaene.
Heqê welatijan o ke xo bipawê û aver berê, reyde girewtişê perwerdeyê bi ziwanê dayîke zî mîyanê heqanê bingeyênan ê merdimîye de ca geno. Na rewş bi pêameyîşanê mîyanneteweyîyan ameyo qebulkerdene. Coka, perwerdeyê “Ziwananê Ganîyan” ra şexsîyetê huqûqî yê dewlete mesul o.
Seba ke perwerde bi ziwananê dayîke yê ke Kurdistan de qisey benê (Kirmanckî-Kurmanckî sere de) nêno viraştene, hetta qedexe yo, nê ziwanî zî binê talukeyê pîlî de yê.
Rolê krîtîk ê mamosteyan ê perwerdeyê bi ziwanê dayîke
Seba perwerdeyê bi ziwanê dayîke, hewcedarîya tewr bingeyêne perwerdekerdişê mamosteyanê ke o ziwan de bes ê. Tirkîya de, dezgehê ke mamosteyanê kurdkî perwerde kenê zaf mehdûd ê û mamosteyê mewcudî perwerdeyêko pedagojîk o bes nêgenê.
Besîya ziwanî ya mamosteyan
Ganî mamosteê ke do perwerde bi ziwanê dayîke bidê:
Ziwanê dayîke de wayîrê besîyêka mukemele bê
Hakîmê zanayîşê gramer û edebîyatî bê
Derheqê metodanê pedagojîkan de perwerde girewte bê
Derheqê averşîyayîş û psîkolojîya domanan de wayîrê zanayîşî bê
Seba perwerdeyê bi ziwanê dayîke kitabê dersan, çimeyê hetkarî û materyalê besî çin ê. Mamosteyî, seba ke na kêmîye bikerê temam, xîretêko pîl kenê, la paştdayîşêko bes nêgenê.
Mamosteyê ke wazenê perwerde bi ziwanê dayîke bidê, rastê cûr bi cûr zextan yenê:
Astengîyê îdarî
Cipersayîşî
Surgunî
Zexto komelkî
Herçiqas heme zorîyî estbê zî, tayê mamosteyî babeta perwerdeyê bi ziwanê dayîke de bi fedakarî xebitîyenê û mîsalanê serkewteyan vejnenê meydan. Muhîm o ke tecrubeyê nê mamosteyan bêrê parekerdene û paştî bêro dayene ci.
Huqûqo mîyanneteweyî û standardî
Tirkîya, terefê Pêameyîşê Heqanê Domanan o. No pêameyîş, derheqê musayîş û cuyayîşê ercanê ziwan, kultur û îtiqadê cîyayan de hukmanê eşkerayan ihtîwa kena. Xeylêk belgeyê heqanê merdiman ê mîyanneteweyî, heqê perwerdeyê bi ziwanê dayîke nas kenê û dewletan mecbûr tepşenê ke nê heqî bîyarê ca.
UNESCO’yî, xeylêk qerarê tewsîye girewtê ke muhîmîya perwerdeyê bi ziwanê dayîke anê verê çiman û dewletan teşwîq kenê ke na babete de polîtîkayan aver berê. Qerarê tewsîye yê ILO’yî yê derheqê statuyê mamosteyan de, seba weşkerdişê şertanê karî û pawitişê heqanê mamosteyan prensîbanê muhîman ihtîwa keno.
Îspanya: Perwerdeyê bi katalankî
Herêma Katalonya ya Îspanya de, Katalankî sey ziwanê perwerdeyî yo fermî yeno şuxulnayene. Nê tetbîqatî hem seba pawitişê Katalankî hem zî seba zêdnayîşê serkewtişê perwerdeyî yê domanan paştî dayo.
Belçîka: Sîstemê perwerdeyî yo zafziwanî
Belçîka de, herêmanê ke Felemenkî, Fransizkî û Almankî qisey benê, bi o ziwanî perwerde yeno dayene. No sîstemo zafziwanî, bi serkewtişî xebitîyeno.
Swîsre: Çar ziwanê fermî
Swîsre de çar ziwanê fermî est ê û her herême de goreyê ziwanê yê herême perwerde yeno dayene. Na rewş, paştî dana pawitişê awanîya zafkulturiye ya Swîsre.
Fînlandîya: Perwerdeyo yeksanî
Fînlandîya, sîstemê xo yê perwerdeyî de prensîbê yeksanîye esas girewto. Bi ziwananê kemmaran perwerde yeno dayene û heme domanan rê firsendê yeksanî yenê dayene.
Tirkîya de sendîkayê sey Egitim-Sen seba pawitişê heqanê mamosteyan têkoşîn dano.
No sendîka:
Waştişo zêdnayîşê ucretan keno
Wazeno ke şertê xebate bêrê weşkerdene
Xîret keno ke heqanê zatî yê mamostean bipawê
Heqê perwerdeyê bi ziwanê dayîke paweno
Enternasyonala Perwerdeyî, yew platformo mîyanneteweyî yo ke rêxistinanê mamosteyan ê heme dinya ano têhet. Tirkîya ra Egitim-Sen endamê nê platformî ya.
Çalakîya Kolektîfe ya Mamosteyan
Mamosteyî, seba ke heqanê xo dest bivisnê, çalakîyanê kolektîfan virazenê. Amacê demokratîkî yê sey grevî, rayraşîyayîşî, kampanyayê îmzayan yenê şuxulnayene. Roja Mamosteyan a Dinya ya 5ê Citemenge, seba ke sendîka û mamosteyî waştişanê xo bîyarê ziwan, firsendêko muhîm dana. Çalakîyê ke na roje de virazîyenê, balê ancenê serê meseleyanê mamosteyan.
