Vengdayîşê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî ra dime Şikefta Cesanê de merasîmê çek veşnayene bîyî. Hemserekê Komeleyan Elewî a Demokratîk Zeynel Keteyî zî na roja tarixîye de ca girewt bî. Zeynel Keteyî hem seba na roja tarixîye hem zî seba prosesê newî ma rê qisey kerd.
Vengdayîşê “Aştî û Komelê Demokratîkî” yo ke hetê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî ra 27ê Sibate de ame kerdene ra dima zaf averşîyayîşê neweyî bîyî. Nînan ra yew zî Şikefta Cesanê de çek veşnayene bîye. Çar parçeyanê Kurdistanî, Tirkiya û zaf cayanê dinya ra heyetî şî û şahadîya na roja tarixîye kerd. Hemserekê Komeleyan Elewî a Demokratîk (DAD) Zeynel Keteyî zî na roja tarixîye de ca girewt bî. Hem seba na roja tarixîye hem zî seba prosesê newî ma çend persî, zafêrî zî nêzdîbîyayena Elewîyan û nê prosesî de cayê elewîyan ser persayî.
Zeynel kete vano seba ke no proseso newe serkewte bo, “Stratejîyo Newe: Huqûqo Pêroyî, Sîyaseto Demokratîk û Entegrasyono Pozîtîf lazim o.”
Ajansa Welat: Vengdayîşê “Aştî û Komelê Demokratîkî” yo ke hetê Rayberê Şarê Kurdî Abdullah Ocalanî ra 27ê Sibate de ame kerdene ra dima zaf averşîyayîşê neweyî bîyî. Bi taybetî zî feshkerdişê PKK’yî yê xo bi xo û nê warî de qerarê ke 5-7ê Gulane de Kongreya 12. de ameyî girewtiş, hetê prosesê tarîxî yê rêxistine ra yew verên o. Vengdayîşê 19ê Hezîrane ser Serekîya Besê Hozate de “Guruba Aştî û Komelê Demokratîkî” Herêma Kurdistanê Başurî de Şikefta Cesanê de verî eşkerayîyêk wende bado zî seba aştîye çekê xo veşnayî. Çar parçeyanê Kurdistanî, Tirkiya û zaf cayanê dinya ra heyetî şî û şahadîya na roja tarixîye kerd. Ti zî sey Hemserekê Komeleyan Elewî a Demokratîk (DAD) mîyan de bîya. Ti eşkena ma rê no proseso ke binê nameyê “Aştî û Komelê Demokratîkî” de destpêkerdo biercnê?
Zeynel Kete: 27ê Şubate de vengdayîşê “Aştî û Komelê Demokratîkî” ke hetê PKK’yî ra ame kerdene, tena seba Tirkîya de ney, qonaxê herêmkî û cîhanî de zî vengdayîşêko tarîxî û girîng o. No veng, hem qonaxê rêxistine hem zî sosyolojîkî de nîşanê vurîyayîşêkê paradîgmayî gêna xo ver. Bi taybetî feshkerdişê PKK’yî yê xo bi xo û nê warî de qerarê ke 5-7ê Gulane de Kongreya 12. de ameyî girewtiş, hetê prosesê tarîxî yê rêxistine ra yew verên o. Heta nika prosesê kongreyan ke zafne şarî ra nimite ameyêne berdene, na rey bi rîtuelêkê bingeyê hafizaya komelkî û rîbirîbîyayîşî reyde têhetameyîşê înan, balkêş û manadar o.
Prosesê verdayîşê çekan na rey tena sey qerarêko stratejîk ê eskerî ney, sey encamê muhasebeya tarîxî ya xorîne û prosesêko analîzê sosyolojîkî raya pêroyî rê ame îlankerdene. Beyanato ke Besê Hozat de ameyî dayene, tede sebebê destpêkerdişê çekan û êdî derbasdar nêbîyayîşê nê sebeban bi detay ameyî îfadekerdene. Nê warî de, rîtuelê ke çarçewaya bawerîya Elewîtîye de ameyî viraştene, tena sembolîk nîyo; kontekstê tarîxî, kulturî û polîtîkî de zî manayê xorînî gêno xo ver. A şikêfte de bîyayîş, tena şahidîyêka fîzîkî nîya; eynî wext de şahidîya teşebbusanê aştîye yê tewr manaydaran ê sedserra 21. ra yew a. No meydan, sey cayêko hafizayî eynî wext de qonaxê cîhanî de tesîrê ci do bibo, “erkanêko aştîye”, bîyo “meydanê rizayî.”
Sebebê çekan û bingeyê felsefeyî yê bêçekbîyayîşî
Sebebê destpêkerdişê têkoşînê çekdarî yê PKK’yî, bi polîtîkayanê înkar û îmhakerdişî ser o nasnameyê kurdî ra yeno girêdayîş. Nê demî de modelê dewleta-neteweyî ke Komara Tirkîya tetbîq keno, strukturêk ke estbîyayaşê kurdan qebul nêkerdêne û înan cayê raya pêroyî ra teber verdayêne, sey sebeb têkoşînê çekdarî ame mojnayene. Sewbîna, bi tesîrê sosyalîzmê reelî prensîbê “heqê netewan ê tayînkerdişê qederê xo,” sey xeylê hereketanê çep-sosyalîstî formasyone polîtîk ê PKK’yî rê zî tesîr kerdo. Labelê bi demî, bi taybetî bi serranê 1990an, aşkera bî ke modelê dewleta-netewe hem seba meseleya kurdî hem zî meseleyanê komelkîyan ê bînan çareserî nêvirazena. PKK’yî, goreyê nê analîzî êdî îfade kerd ke modelê dewleta-netewe çareserî pêşkêş nêkeno; eksê ney de, hîna zaf têkoşîn û teberkerdişî virazeno.
Sebebê bêçekbîyayîşî ser o mantiqêko aşkera û xurt awan bîyo: Îfade bîyo ke polîtîkaya ke înkar û îmhakerdişê kurdan ser o awan bîya, qedîyaya, nasnameyê kurdî hem Tirkîya de hem zî raya pêroyî ya mîyanneteweyî de ame qebulkerdene. Nê warî de, têkilîya “hacet-amanc” newe ra ame erjnayene û êdî dîyar bîyo ke şertê destgirewtişê çekan nemendê. Aştî û awankerdişê komelê demokratîkî, do ekseno bingeyin ê nê demê neweyî teşkîl bikero.
Stratejîyo Newe: Huqûqo pêroyî, sîyaseto demokratîk û entegrasyono pozîtîf
Qerarê ke Kongreya 12. ya PKK’yî de ameyî girewtiş, hîrê prensîbanê bingeyinan ser o awan bîyê: Huqûqo Pêroyî, Sîyaseto Demokratîk û Entegrasyono Pozîtîf.
Huqûqo pêroyî, huqûqî tena sey normanê nuştekî ney, sey strukturêko şumûldar ke hafizaya komelkî, kultur, nasnameye û bawerî zî gêno xo mîyan, tarîf keno. No perspektîf, qewetê sembolîk û îşaretî yê huqûqî awankerdişê aştîya komelkî de kena hacetêko aktîf. Nê warî de, huqûq ganî garantîyê azadane ciwîyayîşê ziwanê ferdî û komelî, kulturî, bawerî bibo. Mehmed Esad Bozkurt ke demê verênî yê Komere de Wezîrîya Edaletî kerda, qiseyê ey ê “Nê welatî de êyê ke tirk nîyê, şênê tena bibê xizmetkar yan kole” manaya înan, îfadeyê fehmê huqûqî yê demê teberkerdoxî yo. Huqûqo pêroyî eksê ney îdîa keno: huqûq, soz-qerarêko komelkî yo şumûldar o ke heme hemwelatîyan seypê û azad keno.
Stratejîyê sîyasetê demokratî, fehmêkê sîyasetî yê merkezê îqtîdarî ra cîya, fehmêkê sîyasetî ke komelî esas gêno ke beşdar, zafhetî û herêmî ra ver bi merkezî herîkîyeno. No fehm, çareserîyê problemanê komelkîyan eksenê têkoşînî ser o ney, dîyalog û muzakereyî ser o ronano. Musnayîşê Elewîtîye de zî nê fehmî reyde sey prensîbê “72 mîletan rê yew çim ra nîyadayene”, şekil girewtişê zafhetî, cuya komelkî ya bingeyê aştî û rizayî ser o, zemînê sîyasî rê îlhamêko xurt pêşkêş keno.
Entegrasyono pozîtîf, hedef keno ke kulturê cîya-cîyayî, nasnameyan û bawerîyan bê yewkerdişî, bi pawitişê xususîyetê xo cuya hempare awan bikero. No tewrê entegrasyonî, zemînêko demokratîk îfade keno ke ferd yan komelî mecbûr nîyê ke nasnameyê serdestî rê bimanê, bi ziwanê xo, kulturê xo û bawerîya xo şênê est bibê. Nê hetî ra, fehm beno ke entegrasyono pozîtîf manayîşê kesekî nîyo ke kewto sîmulasyonî; modelêko hemwelatîya seypêye ya rastikêne pêşkêş kena.
Elewî û berpirsyarîya tarîxî ya prosesê aştîye
Ronayîşê Komare ra nat Elewî, sey kurdan, tarîfê “hemwelatîyo makbûl” teber ra mendê; bawerîyê înan, rîtuelê înan, kodê înan ê kulturî ameyê pûçkerdene. Fehmê hemwelatîye ke bi Qanûnê Esasî yê 1924î ame awankerdene, sentezê Tirk-Îslamî ser o awan bîyo, no zî bîyo sebebê bînpaykerdişê grûbanê bawerîyan ê cîya-cîyayan ê sey Elewîyan. Na çarçewa de, vengdayîşê aştî û komelê demokratîkî, seba Elewîyan zî firsendêko muhîm û vurîyayîşê tarîxî yo. Elewîtîye, xozaya xo goreyê prosesê awankerdişê aştîya komelkî munasib a; çunke bingeyê ci de îdealê “riza”, “îqrar”, “seypêyî” û “însano kamil” est o. Seba ney, seba Elewîyan nê vengdayîşê aştîye rê îqrardayîş, tena berpirsîyarîyêka tarîxî nîya; eynî wext de sey hewcedarîyêka bawerîye zî ganî bêro dîyene.
Peynîye: Seba Tirkîya destpêkêko newe mumkun o
Tirkîya de 100 serrî ra zêde fehmê sîyasetî yê yewhetî, teberkerdox û merkezê îqtîdarî, cîyakerdişê komelan dewam keno; şar, bawerî û nasnameyî ardî hemverê yewbînan. Nê prosesî de, aştîya komelkî bi hawayêko cîdî zerar dîyo; komelêko dewlemend hetê cografya, kultur û bawerî ra xo mîyan de parçe bîyo. Labelê nika ma resayê cayêk, vengdayîşê aştî û komelê demokratîkî, seba tamîrkerdişê nê travmayanê tarîxîyan firsendêko xurt pêşkêş keno. No vengdayîş, tena seba kurdan ney; vîzyonêko ravurîyayîşê demokratîk ê elewîyan ra heta cinîyan, ciwanan ra heta xebatkaran qismanê pêroyînan ê şumûldarî ard meydan.
Nê warî de, wayîrvejîyayîşê cinî, ciwan, karker, sosyalîst û hêzanê demokratîkan ê nê prosesê tarîxî, têkoşînê aştî û azadîye rê piştîdayîş xeylê muhîm o. Aştî û komelo demokratîk, tena hedefêko sîyasî nîyo; eynî wext de nameyê vindertişêko etîk o ke rûmetê însanîye yo bingeyin o.
Ajansa Welat: Serê israrê bêçareserîye ra 100 serrî, serê prosesê pêrodayîşî ra zî 40 serrî vîyartî. Problemê kurdan de averşîyayîşê çareserîyêka demokratîke û aştiyane, problemanê bingeyênan ê Tirkîya ser o do senî tesîr bikero? Seba ke nê problemî bêrê çareserkerdene, ganî cepheyê demokrasîye berpirsîyarêko senî bigêro xo ser?
Têkoşînê aştî yê se serrî: Tirkîya de gêrayîşê hemwelatîbîyayîşêko azad û têduşt
Zeynel Kete: Tirkîya de nêzdîyê se serrî yo problemêko sosyo-polîtîk xo domneno. Bi taybetî prosesê awankerdiş û modelê komare komelî sey aqilêk kerd di parçe. Na rewşe bîya sebeb ke şar bi hewayêko tîkane sey ê ke “muteber” û ê ke “muteber nîyê” yewbînan ra cîya bibê. No cîyakerdişê tena aîdê komare nîyo; demê Osmanîyan de zî bi hewayêko cîya estbîyayîşê xo domnayo. La demê Komare de no cîyabîyayîş seyt “hemwelatîyo munasib” û “hemwelatîyo ke munasib nîyo” formêko hîna eşkera girewto.
Komare hema vaje xo sey kesêk û aqilêko merkezî ser o awan kerd. Bi Qanûnê Bingeyîn yê 1924î zîhnîyetê nê modelî pîroz ame vînayene û bi hewayêko huqûqî ey girewt binê pawitişî. No Qanûno Bingeyîn kerreyê bingeyin ê bîrdozîya netewe-dewlete girewto binê garantî la cîyayîya şarî ya kulturî û tarîxî peygoş kerda. Rastîyêka tarîxî ya ke demê awankerdişê komare de kurdan û elewîyan reyde pîya xebate ameya kerdene. Viraştişê Kongreyanê Mustafa Kemalî yê Erzirom û Sêwasî zî nê ware de muhîm ê. Kongreya Erziromî hîna zaf rayberanê kurdanê sunnîyan reyde; Kongreya Sêwasî zî rayberanê komelê elewîyan reyde bi bingeyê têkilîyan de ameyê kerdene.
Nê belgeyê tarîxî û qiseykerdişî, destpêkê Komare de eşkera keno ke mabênê tirk û kurdan de vîzyonêko hempar est bîyo. Labelê demî reyde na hemparîye ameya sistkerderdene, komel bi polîtîkayanê cîyakerdiş û asayîşî newe ra ameyo dîzaynkerdene. Nê prosesî de taybetmendîyê tarîxî, dewlemendîê kulturî û erjê komelkî bi giranî ameyê taxrîbkerdene, nasname û grûbê bawerîyan ê cîya-cîyayî ameyê rî bi rî. No problem tena rehendê ekonomîkî de nêşêno bêro destgirewtiş; polîtîkayê asayîşî zî seba çareserîye bes nîyê.
40-50 serranê peyênan de seba çareserîya nê probleman gelekî metodî ameyê ceribnayene. Labelê çareserîyêka menda nêameya viraştene. Ewro êdî meşrûîyetê metodanê çekdarî zî nêmenda. Şeklê xoverdayîşî ke sey “konseptê xokiştişî” yê şarê kurdî yeno pênsekerdene pey de mend, seba tesîskerdişê aştîya komelkî firsendêko tarîxî vejîyayo orte. Aştî, tena seba şarê kurdî ney; seba heme kesan ke nê erdî ser o ciwîyenê nefesêk, warê ciwîyayîşî yo. Çunke şarê Anatolîya bi hewayêko xozayî demokratîk ê, mabênê yewbînan de problemêko bingeyîn çin o. Problem, bi ferzkerdişê fehmanê otorîter, kapîtalîst û modernîstan ke têkilîyanê serdestîye mîyan de şekil girewto, gird bîyo.
Ewro êdî aştî waştişî ra wetêr, ma mecbûr ê ke aştî awan bikê. Waştişê aştî bes nîyo; komelkîkerdiş, sazgehkerdene, cuye de cadayîşê aştî lazim o. “Komelkîkerdişê aştî” nê warî de hem konseptkî hem zî pratîk sey stratejîyêka têkoşînî vernîya ma de vindeno. No têkoşîn, tena berpirsîyarîya aktoranê sîyasîyan nîyo; berpirsîyarîya qismanê pêroyî yê komelî yo. Bi taybetî beşê ke têkoşînê kede, demokrasî û aştî danê, sendîka, rêxistinê cinîyan, ekolojîst, rêxistinê elewîyan û rêxistinê girse ê demokratîkî ganî na babete de rolê aktîfî bigîrê.
Ferasetêko winasîn ke tena bi waştişê aştî nê, bi hewayêko çalakî aştî awan bikero, ma rê lazim o. Wexto ke ma nimûneyanê dinya ra ewnîyenê, ma vînenê ke; mintiqayanê pêkewtişî de aştî bi asanî nêameya. Têkoşînê aştî zehmet o, sebir, stratejî û aqilêko organîzekerde wazeno. Seba ney têkoşînê aştî luks nîya; mecbûrîyetîyêka cuye ya. Ewro Tirkîya de beşê ke wazenê aştî biba, binê zilmî de bîyayîşê înan, îxraçbîyayîşê akademîsyenan, hepiskerdişê sîyasetmedaran, muhîmîya nê têkoşînî kêm nêkeno. Eksê ci, no mojneno ke aştîya komelkî çiqas astengîyanê xurta reyde rî bi rî ya û çend muhîm a.
Na nuqta de komelê elewî wayîrê cayêko taybet o. Elewîtî, bi hewayêko tarîxî zî, sîstemanê bawerîyan ra o yo ke tewr zaf binê teda yo. Eynê wextî de wayîrê felsefeyêkê cuye yê kulturê cem, edalet, têduştî û aştî yo. Elewîtî de aştî zereyî yo; kes ewil xo reyde, dima komelê xo reyde, dima xoza reyde beno ‘yar.’ No felsefe Trikîya de seba komelkîbîyayîşê aştî nuqtayêka referansî ya muhîm a. La na zî rastîyêk a ke elewîyan her çend fek de paştîyêka muhîm daya aştî zî, stratejîyêka net, kolektîf û bicarde nêeşta orte.
Nê semedî ra zaf muhîm o ke komelê elewî êdi vatişê xo yê aştî bi modelêkê rêxistinkerdiş û aqilêko hempar bikero pratîk. Çike bi hewayêko tarîxî komelanê ke tewr zaf dej dîyo, tewr zaf înan rê aştî lazim a û awankerdişê aştî de lazim o ê bibê pêşeng.
Sey encam, Tirkîya de bi bingeyê hemwelatîbîyayîşêko têduşt û azad, peymanêka komelkî, aştî û îradeyê cuyêka pîya ya demokratîke lazim o. No îrade, bi beşdarîya têkoşînê komelkîkerdişê aştî yê heme beşanê komelî mumkun o bêro ca. Kesê ke vanê şer nê aştî, merg nê ciwîyayîş, zordestî nê têduştî ganî nê têkoşînî de ca bigîrê. Çike aştî tena encamêk nîyo; prosesêk o û rêxistinbîyayîşê nê prosesî berpirsîyarîya ma hemînan a.
Problemanê bingeyênan ê Tirkîya ra yew zî problemê nêzdîbîyayîşî yê vera bawerîyan o. Nê bawerîyan ra zî dînamîka bingeyînê komela Elewiyan a. Elewîyî xo kotîyê nê prosesî de vînenê, ganî xo kotî de bivînê û ganî çi bikerê?
Alewîyî, Komelo Demokratîk û Prosesê Haştîye
Zeynel Kete: Meseleyanê tewr girîngan ra yew meseleya yunanî nîya; eslê ci de meseleya tewr bingehînan ra yewe na ya: awankeranê dewlete prosesê awankerdişê ferasetê netewe-dewlete de, yew hewayê nîyadayîşî yê bandurîyo ke bingehanê demokratîkî ra durî yo tercîh kerdo. Wexto ke komare ameya ronayene bingehê nê hewayê nîyadayîşî de tirkperwerî bîye. Dîn kî reyna mîyanê nê prosesî de, bi şeklêdo amancanê awanîya dewleta merkezî rê xizmete bikero ame cakerdene. Dîn yew sîstemê bawerî bîyayîşî ra hîna zêde, sey yew aparatê bandurîye ame dîzaynkerdene.
Kadroyanê komareperweran her çiqas bi nameyê laîkperwerî vera dînî yew diskur aver berdo kî, wexto ke mesela ameya meşruîyetê bandurîye ser, her tim dîn referans girewto. Bi naye dînî reyde yew têkilîya didilane vejîna meydan ke hetê ra dînî red kena û hetê bînî ra kî dereceya bengînîye de xo pa girê dana. Na têkilîya alozaneye rojanê tewr verênane komare ra bîyo est a. Hîna ke serra verêne nêbîya temam Serekîya Karanê Dîyanetî (bi nameyê xoyê ê wextî Reyîsîya Karanê Dîyanetî) ameye ronayene. Nê sazgehî cayo ke rehendê demokratîk û hetê kulturî yê Îslamî bîyaro ziwan, sey hacetanê ra hacetê îdeolojîk ê rejîmî xebitîya.
Dîyanet yew sazgeho pêt bî ke bi dînî kontrolkerdişê komelî temîn kerdêne. Waro pêroyî her ke şîyêne ameyêne dînî kerdene, çarçiwa azadîya bawerî de bi taybetî kî komelê elewîyan maruzê yew tadayîya girane bî. Cadayîşê teke û zavîyeyan, qanunê dewe yo 442 hûmareyin û mektebanê dewlete de musnayîşê dîn û tarîxê resmî, bî engel ke elewîyê bawerîya xo bi hewayo demokratîk bicuwîyê. Dest nîya bi dergah û mekananê elewîyan ser. Nê atmosferê tadayî de elewîyî ê komelan ra yew komel o ke tewr zaf maxdur bîyê.
Coka komelê elewîyan ê komelan ra yew o ke ganî tewr zaf tewr û mudaxîlê prosesê haştîye bibo. Çunke înan nê prosesê seserrinî de, derheqê bawerîye de bedelê zaf giranî dayê. Stratejîyê haştîye, komelê demokratîkî reyde rasterast têkildar o. Wexto ke entegrasyono pozîtîf û xovergirewtişê huqûqî esas ame girewtene, îxlalê heqî yê ke elewîyî sey tarîxî maruzê ci mendê eşkenê mîyan ra bêrê wedaritene.
Heqê elwîyan bi tenzîmkerdişê qanunê bingeyîy ameyê îxlalkerdene. Coka çareyî kî ganî bingehê huqûqê demokratîk ser o bibê. Ewro meseleyê sey wedaritişê dîyanetî, betalkerdişê dersanê mecburî yê dînî yan zî weçîniteyî kerdişê nê dersan, hetê elewîyan ra dayîşê dersanê elewîyîye, dewanê elewîyan de nêviraştişê camîyan ke waştişê komelê elewîyan ê tena meseleyê bawerî ney, eynî wext de yew meseleya huqûqî ya. Huqûqo demokratîk, bingehê îradeyê pîyaciwîyayîşî yê komelî yo.
Labelê ewro yew beşo girîng ê komelê elewîyan hîna mîyanê peymanê red û qebul ê sîstemî de fikirîyeno. Xoverdayîşê haştîye hîna sewîyeya vatişî de manena û nêna tetbîqkerdene. Nê merdimî wayîrê yew vîrî yê ke formo pozîtîvîst û roşnfikrî yê îdeolojîyê resmî û dewlete ra nêeşkenê teber vejîyê. No kî vurîyayîşê komelî ver de yew engel o.
Yew beşo pîl ê dîskuranê ke sazgehê elewîyan nê 30-40 serranê peyênan de xebitnayê, êdî kewtê tekrar. Seba ke nê halî ra vejîyê ganî elewîyî vatişî ra zîyadêrî dest bi çalakîyan bikerê û hem warê organîzasyon û hem kî ê zîhnî de vurîyayîşan awan bikerê. Çunke qaydeyê “ya rast hel kena, tekrarî ra vejîna yan kî êna helkerdene” tîya de vîyareno.
Seba komelê elewîyan xoverdayîşê haştîye yew mecburîya tarîxî ya. Waştişê sey şinasîyayîşê cemxaneyan, muzekerdişê Madimakî tena yew beşo qij ê waştişan o. Koka meseleyî, verqebulê felsefeya qanunê bingeyî û pênasê hemwelatîye de yo. Awankerdişê komara demokratîke tena seba elewîyan ney, seba ke pêro komel pîya biciwîyo zarurî yo.
Yew beşê elewyîyan wayîrê nasnameyê kurdan o, dewlete wexto ke dîn esas girewt û pênasê hemwelatîye dînî ser o kerd elewîyî benê “bindestê bindestan.” Qetlîyamê ke wextê verî de bîyê, caardişê bêrizayî, awanîya sîstemî ya bloke û îdeolojîyê xo yo resmî, nê halî hîna zî keno xirabin. Elewîyî ganî bibê kerdoxê prosesê haştîye, ganî nê prosesî de tena talepkerdox ney, awankerdox bê.
Na çarçiwa de mîyanê partîyanê sey DEMî de ke sîyasetî demokratîkî esas gênê aktîf rolgiretwişê elewîyan, tena bi mewcudîyetê mebûsanê elewîyan ney, vera tadayîya bawerîya elewîyan organîzekerdişê yew xoverdayîşê cîdî û qeydeyinî dereca yewine de zaf muhîm o.
Bawerîya elewîyan yew sîstemo winasîyo ke xoza de haşt a û wayîrê yew ferasetê têduştî û edeletî yê unîversalî ya. Elewîyîye pêro kaynatî sey “Cumle Canî” vînena, merdim yew parçeyê nê pêroyî yo. Figurê sey Ana Fatma, Ana Nacîye, Ana Sekîne; pîrozîya cinîyan û hêzê înan ê afirnayoxî temsîl kenê. Bi nê ferasetî elewîyîye tarîx ra bîyo pawitoxa haştî, edelet û azadî ya.
Xoverdayîşê heqîqet û haştîye yê bereyanê sey Haci-Bektaşi Welî, Pîr Sultan, Mansur, Nesîmîyî, ewro kî ganî raye roştî bikero. Elewîyî ganî fehmê “vinde û bivîne” ra fek verade, bi hewayo aktîf piştî biderê haştîya komelkî. Pêserbîyayîşê înano tarîxkî, xorînîya înana felsefîke eşkena bereyî bikera ke haştîye mîyanê komelî de vila bibo.
Coka ewro wextê vurîyayîşî yo. Vurîyayîş tarîxî afirneno. Xoverdayîşê haştîye de hîna pêt û asaye ca û rolgirewtişê elewîyan, tena seba înan bi xo ney, seba ke pêro komelê ke Tirkîya de yê biresê yew demê ameyoxî yê demokratîkî, yew gamêda zaf krîtîk a.
Şahidê aştî, adir o: Cizîr ra heta Silêmanî şahidîya vurîyayîşêk
Destpêkerdena rayîrşîyayîşê ma yê 10ê Temmuza 2025î tena şîyayîşêko fîzîkî nêbî. No rayîrşîyayîşêko tarixî, ruhî û zîhnî bî. Ma Amed de kewtî rayîr û resayî Cizîr. Her het û her kulturê tirkîya ra nuştoxî, rojnamegerî, temsîlkarê sendîka û komelanê demokratîkan, sîyasetmedarî, roşnvîrî seba yew amancê ameybî têhet û kewtbî rayîr: Seba ameyoxê welatêko hempar, welatijanê têduştan û azadan gamêke bîye.
Ma dî ke no şîyayîşê ma yo ke Amed de dest pêkerd, şaristananê sey Cizîr, Silêmanî, Zaxo û sewbîna şaristanan de mabênê şarê kurdî de zîhnî û fîzîkî yew îqrar virazîyo. Na rewşe tena sey çîyêko sembolîk nê; nîşanê yew vurîyayîşêko zereyîn û xorîn bi. No vurîyayîş tena şarê Kurdî de nê temsîlkaranê înan de zî çiman ver de bi.
Peynîya peyêne de ma edî verê şikefte de bîyê. Na şikefte tena yew mekan nêbî, heman demî de metaforê heqîqet û azadîye bî. Hafizaya ma ya tarixî û mîtolojîke de şikeftî cayê newe ra zayîş, sîmgeyê pizdanê (rahîm) dayîke yê. Serra 1923î de xoverdayîşê Şêx Mahmûdî û Berzenîyano ke vera îngîlizan dabî, ame mi vîrî. Çike na şikefte o wext sey qarargehêk ameybî şuxulnayene.
Ma seba çalakîya ‘çekan verdayene’ nê, seba ‘veşnayîşê çekan’ tiya de ameyî têhet. Ferq tîya de dest pêkeno. ‘Verdayene’ yew bêbawerî, yew antişêko taktîkî, yew boyegirewtiş o. La ‘veşnayene’ bi temamî caverdayîş, vîyartişê cuyêka newa yo. Veşnayene; tena objeyî orte ra nêwedarneno, la manaya ke aye ser o bar bîya, aye zî vurneno.
29 gerîllayê ke ameyî herême, bi pêşengîya sereka xo Besê Hozate bi hewayêko plankerde û rêkûpêk ameyî herême. Pêroyê înan kincê kamuflajî daybî xo ra. Serê înan de çi sembol, sîmge yan zî slogan çin bî. Tena rozetê Abdullah Ocalanî yê ke sîneyê gerîlayêk ser o bi, bala mi ant. No dîmeno sade, xozaya rîtuelîstî ya çalakî hîna zaf xurt kerd.
Şarî ra beşdarbîyayîşêko zaf gird bi. Yew hurmetêko bêveng, dima ra tilîlî, hêsirî, verarkerdişî… Kalaşnîkofî, bi hewayêko baldar û bi girêdayîşêko hestî ronîyayê kazanî. Uca de yewî va “Rit şîyî, teze agêrayî,” nê vateyî goşanê mi de gulbang da. Çiqas îfadeyêko xorîn û manadar…
Bese Hozat sebebê nê vurîyayîşê stratejîkî bi hewayêko zelal îfade: Êdî têkoşînê çekdarî qedîya. Demo ke estbîyayîşê kurdan yeno înkarkerdene qedîya. Têkoşîno demokratîk do bi rayîranê aştîyane dewam keno.
No proses tena seba şarê Kurdî nê, seba heme şaranê herêmî zî yew qonaxêko girîng o. Çimkî çekî nika seba cengî nê, seba aştî ameyî veşnayene. Sey Kawayê Asinkar yê mîtolojî; na reye çekî do bêrê helnayene û bibê asin. Bingeyê cuyêka newa, komelo newe do bêro awankerdene.
Şahidê aştî, adir o. Û adir, yew amûrê vurîyayîşêko pîroz o ke madeyê çarneno enerjî. A roje uca de, tena çekî nê; barê demê verênî, dejî û tersî zî ameyî veşnayene. Berê yew gerdûnê neweyî, yew vateyê neweyî ame akerdene.
Ez wazena û bawer kena ke no demo tarîxî, tena herêmî nê, bi hawayêko gerdûnî zî gulbang bido.
