Psîkolog Mirad Burtakuçinî va ke dewletan ferasetê xo mîyanê komel û keyeyî de zî tehakkum kerdo û wina va: “Mîyanê keyeyî de camêrd zî sey dewlete vano ez qewetin a, coka her çî gere sey mi bibo. Yanî mîyanê keyeyî de zî seyyewbînanîye, cuya azade, edalet û aşîtî çîn ê. Aştî weşîya komelî ya.”
Raporê ke Amed de rojanê peyênan de zêdebîyayîşê kiştişê cinîyan û xokiştişan ser o amade bîyî, kenî ke meseleya cidî ya na dewa bibo roşnî. Zafêrîya nê cinîyan bi feqîrîye û bêkeweyîye têkoşîn danî. Hîna zaf merdimî şîdetê camêrdan ra, hîna zaf cinî zî neçare manenî ke xo bikişî. Nê raporan de, zafêrîya cinîyan, seba ke nêkenî xo bipawî, wexto ke şîdet vînenî, neçar manenî ke xo bikişî.
Goreyê raporan, sebebê nê xokiştişan şîdetê camêrdan, zewajê mecburî, debara ekonomîk a xirabe,mexdurîyetê psîkolojîkî yê. Merdimê ke nê raporî amade kerdî, kenî ke seba çareserîya nê meseleyan, waştişê xo bêrî ziwan û şaro ke mexdur o, waştişê xo îfade biko. Raporî kenî ke nê meseleyan ser o şar de yew zanayîş bêro awankerdiş û seba çareserîye, yewbîyayîşê komelî bêro teşwîqkerdiş.
No hewte Psîkolog Mirad Burtakuçinî reyde Lêl Amed roportajêko balkêş viraşto û Burtakuçinî zî persanê rê bi zerrî ra verpers dayo.
Persgirêkê kurdan û herême de şer psîkolojîyê komelî ser o senî tesîr keno, vakayê trawmayî û stresî herême de çiqas zêdîyayî?
Seba merdiman, asayîş zaf muhîm o. Asayîşî ra qestê mi tena asayîşo fîzîkî nîyo. Asayîşo fîzîkî, asayîşê komelî, asayîşo hîssî û asayîşê hişî yanî asayîşo pêroyî yo. Şer û pêrodayîş nê hîsê asayîşî talan kenê. Hîse bêasayîşî, merdim û komelî de ters, fikar; hiş de bêzelalî, trawma, şîn/tazîye, problemê hewnî û zaf nêweşîyanê psîkolojîkan virazeno. Şer û pêrodayîş bibo merdimî bêkar manenê, perwerde ra ge-ge dûr manenî, keyeyê xo bar kenî. Nê çîyî zî psîkolojîyê merdiman ser zaf tesîr kenî. Hetê bînî ra nê trawmayî nesilan mîyan de neql/tranfer benî.
Şer, pêrodayîş û pê zorî barkerdişî ra dima hetê klînîkî ra; badê trawma xeripyayîşe stresî (post-traumatic stress disorder), depresyon, fikar/anxiety, somatizasyon zêde benî.
Ciwanî ke travmaya nasnameyî cuyenî de senî problemê psîkolojîkî yê xirabî xo nîşan danî?
Bi serrano Kurdîstan de polîtîkayê asîmîlasyonî yê zaf tewirinî ramîyenê. No polîtîka ciwanan de nasnameyê bêkifşî yan zî nasnameyê temîyankewteyî virazena. Pê na polîtîkaya asîmîlasyonî domanan ra vanî ke; şima tirk î, ziwanê şima tirkî yo, “o/a ke vajo ez tirk a, çi bextewar o/a”, tewr biaqil, tewr xebatker, tewr baş, tewr jîr tirk ê. Domanî pê nê qaydeyî pîl benî. Dima domanî waxto ke benî balix û ciwan, vînenî ke ziwanê înan tirkî nîya, bi xo tirk nîyî. Û vînenî ke biaqilîye, xebatkerîye, başîye, jîrîye û çiyî başî bînî zî pabesteyê yew netewe nîyî.
Beno ke nê çîyî ciwanan de nasnameyê bêkifşî yan zî nasnameyê temîyankewteyî virazî. Ciwanî xo ra xerîb bimanî, xo ra îtimad nêkenî. Xo ra, dadî û babîyê xo ra, keyeyê xo ra, cuya xo ra, kulturê xo ra, welatê xo ra, miletê xo ra şermîyenî. Nê çîyan ra bişermê, timûtim xo însanê bînan ra cêr vînenî. No zî hem mezg hem zî ruhî ser o tesîrêkê xirabinî virazeno. Çîyo ke gere şarî ra binimîyo, ziwanê maya xo û çîyê bînî zî no qeyde vînenî. Waxto ke xo ra çîyêk nimnenî, no nimitiş beno sey ezaya hişî. Badê zaf çîyan xo nimenî û no zî binê hişî de kul virazeno. Ciwanan de fikar, hêrs, xezeb, şerm, gunekarî ûsn. hîsî vejîyenî meydan.
Herême de mîyanê xirabbîyayîşê ekonomî û weşîya ruhî de senî têkilîye est a?
Seba cuye, hewcedarîya bingeyîne zaf muhîm a. Setirîyayîş, werdiş, weşîye ûsn. çiyê hewcedarîya bingeyîne çine bê, weşîya psîkolojîkî ra zî ma nêeşkenî behs bikerî. Çunke hewcedarîya bingeyîne standardê tewr tay ê cuye yo. Yanê hewcedarîya bingeyîne motamot weşîya psîkolojîkî ra girêdayî ya. Merdimo ke hewcedarîya bingeyîn a xo û keyeyê xo nêeşkeno bîyaro ca, xo kêm vîneno. Semptomê sey xo kêm vînayîş, mîyanê keyeyî de pêrodayîş û pênêameyîş, întîhar, fikar û depresyon vejîyenî meydan.
Ca yo ke tede şer û pêrodayîş bibê, çimeyê ekonomîkî zafî seba şerî xerc benî û ekonomî zî roj bi roj tepîya şina. Coka gere şer û pêrodayîş biqedîyo û hetê ekonomîkî ra zî polîtîkaya aştîye bero awankerdene.
Vera cinîyan şîdetî sebebê senî tewir probleman beno, ti senî ercnenî?
Şer û pêrodayîşî her hetî ra der û verê ma girewto. Cinîyan ser zorî û şîdet, polîtîkaya dewlete ra cîya nîyî. Dewlete hema hema her çî de vana gere vateyê mi bibo. Ez çi vajî, şar û milet vateyê mi bikero. Vatişê şaran, waştişê şaran, îhtîyacê şaran, hîs û fikrê şaran hetê dewlete de bêqiymet o. Ma dewletêka demokratîke de, komelê demokratîkî de nêcuyenî. Coka qewetê kamî, kamî ra zêdeyêr bo, wazeno ke ê bînî ser tahakkum virazo. Dewletan no ferasetê xo mîyanê komelî de, mîyanê malbatî de, mîyanê keyeyî de zî tehakkum kerdo. Mîyanê keyeyî de camêrd zî sey dewlete vano ez qewetin a, coka her çî gere sey mi bibo. Yanî mîyanê keyeyî de zî seyyewbînanîye, cuya azade, edalet û aştîye çîn ê. No feraset zî cuya cinîyan de sey teda, zorî û şidet xo mojneno. Feraseto bingeyîn no yo.
Şer, pêrodayîş, şertê ekonomîya negatîfe ûsn. çîyî psîkolojîyê merdiman ser o senî tesîr kenî ma cor de behsê ci kerd. Nê çîyî merdiman de hêrs, xezeb, qehir û hêrişkarîye virazenî. Demo ke no proses û feraseto nêrî yeno têhet, na hêrişkarîye ser cinîyan de ramîyena.
Dewletî yan zî patronî komelî ser o hêriş kenî, heqanê merdiman nêhesibnenî, komel û merdiman ser teda raminî. Hêriş û tedayî psîkolojîyê tay merdiman ser zî kulê xorînî virazenê. Merdimî xo bêdeger û bêqîmet vînenî. Û dima tewr nizdîya xo de merdiman ser hêriş û tedayan raminî. Goreyê teorîyê psîkanalîtîkî tîya de mexdur, kerdoxî teqlîd keno û vazeno ke hîsê mexdûrbîyayîşî ra bivejîyo. Nê çîyî û feraseto nêrî berî têhet, camêrd herîşê dewlete û patronî teqlîd keno; hêriş, teda, zorî û şidet cinîyan ser ramino. Amed de zî bingeyê na mesela de nê çîyî est î.
Kiştişê cinîyan komelî ser o senî tesîrêkê trawmatîkî virazeno?
Seke verê cu mi va; cinî eslê xo de muhatabê nê xerezî nîyî. Muhatabê nê xerezî eslê xo de patron û dewletî yê. Eke yew merdim, yan zî yew kome yan zî yew cemaat muhatabê yew xerezî nêbo, la hancî zî no xerez bibo sebebê mergî ey komel de trawmaya komelî, terso kolektîf, şîna komelkî, keyne û cinîyan de fikarê ameyoxî, hîsê bêasayîşî, trawma ûsn. semptomî vejînê meydan.
Goreyê to Amed de hûmara serebûtanê xokiştişî berz bîya, semedê înan çi yê?
Goreyê doneyanê TUÎK’î 2000î ra heta nika Amed de întîharî 2-3 qatî bîyê zêde. Nê serranê peyênan de polîtîkaya taybete ya şerî, rewşa ekonomî ya negatîfe, bêhevîye, fikarê ameyoxî întîharî ser de babetê zaf muhîmî yê.
Herêma ma de faktorê tewr zêde yê rîskê xokiştişî çi yê?
Kurdîstan de bêkarîye, deyndarîye, tîryakîtîya alkol û maddeyan, depresyon, badê trawma xeripyayîşê stresî, nasnameyo bêkifş/nasnameyo temîyankewte, qebulkerdişê nasnameyî faktorê girîngî yê. Tew girîng zî têkilîya merdim û keyeyî, merdim û komelî ya. Tîya de têkilî, mîyanê merdim der û verê merdimî, mîyanê merdim û komelî de yew bend virazena. Eke no bend zeîf bo yan zî birnaye bo merdim seba têkilî û bendî geyreno çîyê negatîfî. No geyrayîş de ewilî tîryakîya alkol û madeyan û întîhar yenî.
Mabenê çar persgirêkanê girdan (persgirêkê kurdan, ekonomî, vera cinîye şîdet û xokiştiş) de têkilîyêka senîne est a?
Şer û pêrodayîş trawma, hîse bêasayîşî, bêhevîtî, badê trawma xeripyayîşê stresî, fikar, şîn, stres, virazenê. Prosesê şer û pêrodayîşî ekonomi ser tesîrê negatîfî zêdneno. Feqîrî, bêkarîye û deyndarîye stresê timûtimî virazenê. Hîsê bêhêvîye û bêqiymetîye xurt beno û na rewşe qayîmîya psîkolojî zeîf fînena û rîskê întîharî zêdnena.
Prosesê şerî, pêrodayîş û rewşa ekonomî ya negatîfe de beno ke ser cinîyan de zorî û şîdet edetî bo. Cinî hem mîyanê keyeyî de hem mîyanê komelî de maruzê teda manena.
Zorî û şîdet teyna cinîyan ser de nêy, domanan, keyeyan û komelî ser de trawmaya zîncîrine virazena. Kiştişê cinîyan komelî mîyan de şîna kolektîfe û ters virazeno û asayîşê hîşê komelî zî binî ra lerznena.
Nê her çîyî berî têhet, seba întîharî rewşa psîkolojîk a zaf xirabine vejîna orte.
Qedexekerdişê ziwanê dayîke perwerdeyî ser o senî tesîrêk virazeno û rîyê persgirêkê ekonomîkî ra çiqas kesî nêeşkenî tedawî bibê?
Pêro tedawîyan de ziwanê maye de tedawî girewtiş zaf girîng o, labelê tedawîya psîkolojîke de ziwanê maye zaf zaf girîng o.
Seba merdiman cayo tewr asayîşin, tewr aramin û tewr rehetin pîzeyê dadîya merdiman o. Pîzeyê dadîye seba pêçekan bêtaluke yo. Pîzeyê dadîye de îhtîyacê fîzîkî (werdiş, şimitiş), îhtîyacê ruhî/psîkolojîkî û pêro îhtîyacî hetê dadîye ra yenê ca. Naye ra semed gede û dadîyan mîyan de bendo qayîmin est o. Leteyê nê bendan ra yew zî ziwan o. Yanî ziwanê dadî yo. Cunke merdim ewilê ewilan ziwanê maya xo de çekuyan eşnaweno. Ziwanê maye pîzeyê maye ano ma vîrî. Fikrîyayîşê pîzeyê maye zî merdimî hîna asayîşin, hîna aramin û hîna rehetin dano hîskerdiş. Coka ziwanê dadîye seba weşîya ruhî yan zî weşîya psîkolojî zaf zaf girîng o.
Prosesê tedawîyanê psîkolojîkan de gere ziwanê dadîye bêro esas girewtene. Eke prosesê tedawîya psîkolojîke de seba ziwanê maye astengî bibo, nê trawmayê ke est ê înan fîneno hîna merheleya trawmaya temîyankewte.
Û hetê bînî ra zî heqê terapî û paştîgirewtişê psîkokomelî zaf vay a. Her kes nêeşkeno psîkoterapî bigero. Nêweşxaneyan de psîkologî est ê, la hem zaf tay î, hem ziwanê maye de nêeşkenî psîkoterapî bidî, hem zî hetê kalîte ra zaf kemasîyê psîkologan est î. Naye ra semed gere hem psîkologî zafêr bibî.
Seba rindkerdişê weşîya ruhî ya komelî, senî hişmendîyêke awan bibo û seba ci zî çi bêro kerdene?
Seba weşîya ruhî/weşîya psîkolojîke zanayîş û hişyarîya komelî zaf girîng a. No ware de:
1-Têkilîya kesan, keyeyan û komelî; mîyanê kesan, keyeyan û komelî de bendo xurt gere bibo. Na têkilîye de waxto ke kes hewcedarîya paştîgirewtişê psîkokomelî bibo, mekanîzmaya fonksîyonele bero awankerdiş. Na mekanîzma de hertim psîkoperwerde bero dayîş. Pê nê psîkoperwerdeyan şar bizano ke mîsal; întîharî ra qalkerdiş întîharî teşwîq nêkeno.
2- Dibistan-doman/ciwan û keye; dibistanan de hîşyarîya hîsan, zorîya dîjîtale û hîşyarîya şîdetî, zorîya duştê ser atolyeyan bibo û keyeyî zî mîyanê nê prosesî de ca bigerî.
3- Merkezê paştîdayîşê psîkokomelî; her qeza û her taxe de merkezê paştîdayîşê psîkokomelî gere bibo. Nê merkezan de her kes bi rehetî bero na cayan ra destek bigero.
4- Merkezê paştîdayîşê cinîyan; nê merkezan de xebata cinsîyetê komelkî û no ware de paştîdayîşê psîkolojîkî bêrê dayîş. Komel, keye û camêrdan de zî hişyarî bero viraştene.
5- Medya û ziwan; no ware de ziwan zî zaf girîng o. Mîyanê komel û medya de paştîgirewtişê psîkokomelî û psîkoterapî bi hewayêko negatîf yeno zanayîş. La ma zanê ke hetê psîkolojî de paştîgirewtiş negatîf nêy, eksê ci zaf pozîtîf o. Medya û pêro kanalanê têkilîye de gere no qayde yew ziwan bibo.
6-Merkezê weşî û nêweşxaneyî; merkezê weşî û nêweşxaneyan de hûmarê pisporan gere zêde bê.
Mirad Burtakuçin kam o?
Mirad Burtakuçin psîkolog o. Nika karê Hemserekê Der-Mez’î (Komeleya Derunnasên Mezopotamyayê) keno. 1987 de Çewlîg de ameyo dinya. 1989 de keyeyê xo bar kerdî û ameyî Amed. Dibistana verîne, mîyanîne û peyîne Amed de wendo. Dima seba zanîngeh û zanîngeh ra pey seba xebate çend bajaran de mendo. 2015-2016 de şerê Sûr, Cizîr, Nisêbînî de tay psîkologî ameyî têhet û Der-Mez sey înîsîyatîf awan kerdî. Der-Mez zaneno ke şer û pêrodayîş merdim û komelî ser senî tesîr keno û no ware de seba weşîya psîkolojîk a komelî polîtîkayan virazeno. Prosesê aştîye, heqê merdiman, cinsîyeto komelkî, ziwanê dadîye de têkilî û perwerde, ziwanê dadîye de paştîdayîşê psîkokomelî, seyyewbînanîye, dîn, bawerîye, edalet û azadî seba weşîya psîkolojîk a komelan û merdiman zaf muhîm ê. Der-Mez nê çîyan esas geno û ziwanê dadîye de paştîgirewtişî, her kesan ra heq vîneno.
